• خدای ابراهیم، خدای فرد، خدای فردا

ظهور ابراهیم  در هزارهٔ سوم پیش از میلاد، چه واقعیت باشد و چه افسانه، رخدادی بی‌همتا در تاریخ جهان است. داستان بودن در آنچه در طی این چهارهزار و سیصد سال اتفاق افتاده است تغییری پدید نمی‌آورد. داستانی که «ملت‌ها» و «امت‌ها»یی را می‌آفریند که پیش از آن نبودند. او «خدای کهن» را برمی‌اندازد، و «خدایی نو» می‌پرستد. بنا به روایات، در کلده و سومر (عراق کنونی) چشم به جهان می‌گشاید و از آنجا رانده می‌شود، در کنعان (کرانهٔ باختری اردن و فلسطین) چشم از جهان فرو می‌بندد. او جهان را تغییر می‌دهد، اما نه به یک باره. تا آخرین پیامبری که خود را فرستادهٔ خدای او و از نسل او معرفی می‌کند چیزی حدود ۳ هزار سال ‌گذشت. سه دین یهودیت و مسیحت و اسلام خود را از او و از خدای او می‌دانند. خدای او رسمی نو بنیان می‌گذارد. به قربانی کردن «انسان» پایان می‌دهد و «حیوانی بی‌آزار» را به جای آن می‌نشاند. ابراهیم خدایی را می‌پرستد که خدای «پدران» نیست، بلکه خدای «پسران» است. خدای او خدای «قوم» و «قبیله» و خدای «دولت» یا «نظام» و خدای «کاهن» و «کشیش» و «آخوند» و خدای هیچ «جماعت» یا «حزب» و «نهاد»ی نیست، بلکه خدای «فرد» است. خدایی مشهود در طبیعت نیست. او پشت طبیعت است و طبیعت آیات اوست. ابراهیم «پدیدارشناس» و «نشانه‌شناس» است. ابراهیم از طبیعت قداست‌زدایی می‌کند. او در عصر خود «سکولار» است و به «سکولاریزاسیون» دین سنتی دست می‌زند. خدایی فرد و یکتا و یگانه که تنها فردی تک و تنها می‌تواند در تنهایی با او سخن بگوید. خدای او از «عادت» یا «سنّت» به او نرسیده است و به «گذشته» تعلق ندارد، وجود چنین خدایی را کسی تاکنون به او «تعلیم» نداده است، هیچ پدر و مادری یا هیچ آموزگاری. با این همه، او می‌داند که در این جهان تنها نیست. او چیزی بهتر از آن یافته است که قوم و قبیله یا پدر و مادر یا آموزگارانش می‌توانستند به او بیاموزند.     

مؤمنان دیروز و امروز، یهودیان و مسیحیان و مسلمانان، ابراهیم (ع) را بیش‌تر از این رو گرامی می‌دارند که «مؤمن» بود و «ایمان» داشت. «پدر اُمّت» بود و «پدر ایمان». اما آیا ابراهیم (ع) فقط «پدر اُمّت‌ها»ی یهودی و مسیحی و اسلامی یا «پدر ایمان» بود؟ ابراهیم (ع) ادیانی را بنیان گذاشت که با وجود همهٔ اختلافات‌شان در گرامیداشت او شریک‌اند و به لطف جهانگشایی‌ها (امپریالیسم) و توسعه‌طلبی‌های دولت‌های رومی/اروپایی ـ مسیحی و خلافت عربی – اسلامی امروز چیزی بیش از نیمی از ساکنان زمین پیروان دین‌هایی به شمار می‌آیند که او بنیان گذاشت و دولت‌ها آن را به زور شمشیر به دورترین نقاط جهان بردند تا رعایای تازهٔ خود را مسیحی یا مسلمان کنند. اما اگر ابراهیم در چشم مؤمنان به ادیان ابراهیمی یا سامی «پدر ایمان» و «پدر اُمّت» است، در چشم «فیلسوفان» چیست؟ آیا فیلسوفان هم می‌توانند دربارهٔ او ادعایی داشته باشند؟ آیا ابراهیم را می‌توان «نخستین فیلسوف» شمرد؟ 

اگر فیلسوف کسی است که در قید «عادت» و «سنّت» و «ولایت» و «جماعت» نیست و بیش و پیش از هرچیز خود را از «زندان عادت و سنّت و ولایت و جماعت» آزاد می‌کند، آری! ابراهیم فیلسوف است! اگر فیلسوف کسی است که تنهاترین است، چون مانند هیچ‌کس دیگر نیست، آری! ابراهیم فیلسوف است! اگر فیلسوف کسی است که با پُتک فلسفه می‌ورزد، آری، ابراهیم فیلسوف است! ابراهیم شاید برای مؤمنان «پدر امت» و «پدر ایمان» باشد، اما برای فیلسوفان می‌تواند «پدر عقل» نیز باشد. ابراهیم فقط آورندهٔ خدایی نو نبود، او کاشف عقل و طبیعت نیز بود. هر داستانی را به گونه‌ای دیگر نیز می‌توان خواند، فیلسوفان نیز داستانی برای گفتن دربارهٔ ابراهیم دارند.