• تفاوت کلمات «زیبا»، «خوشگل»، «قشنگ» و ...

تصور کنید فرزندتان، دانش‌آموزی یا دانشجویی، در درس فلسفۀ هنر یا در زبان و ادب فارسی، از شما بپرسد: «زیبا و خوشگل و قشنگ با هم چه فرقی دارند؟ به چه کسی یا چه چیزی می‌گوییم زیبا یا خوشگل یا قشنگ؟ چه پاسخی می‌دهید؟ می‌گویید فرقی ندارند! اگر فرقی ندارند، پس چرا سه تا کلمه داریم که با هم هیچ فرقی ندارند؟ در جهان زبان هیچ دو کلمۀ به‌ظاهر مترادفی معانی کاملاً یکسانی ندارند. هریک از آن کلمات چیزی را بیان می‌کند که آن دیگری از بیان آن ناتوان است. باری، شاید بدانید و پاسخ دهید و شاید ندانید و خودتان در دم چیزی به هم ببافید و پاسخ فرزند یا دانشجویتان را بدهید، اما اگر ندانید و واقعاً بخواهید بدانید به کجا رجوع می‌کنید؟ آیا در زبان فارسی منبعی هست که تفاوت این کلمات و جای درست هرکدام از آنها را در هنگام توصیف برای شما روشن کرده باشد؟ فرهنگ‌های لغت، چه فارسی و چه هر زبان دیگری، معمولاً مجموعه‌ای از مترادف‌ها را نام می‌برند تا شما از روی یکی که شناخته‌تر است به معنای آن دیگری پی‌ببرید، یا دربارۀ آن کلمه چند جمله نقل می‌کنند تا شما خود دریابید که این کلمه در چه جملاتی به کار رفته است و در آن جمله چه معنایی دارد، اما روشن نمی‌کنند که مثلاً «زیبا» با «خوشگل» و «قشنگ» چه فرقی دارد، اگر اصلاً فرقی داشته باشند، و هرکدام را در کجا و برای چه کسی یا چه چیزی باید به کار برد و آیا اصلاً قاعده‌ای برای این کاربردها وجود دارد؟ یا، اصلاً، زبان فارسی یا مادری‌تان به کنار، می‌خواهید زبانی خارجی بیاموزید، می‌بینید در هر زبانی چندین کلمۀ مترادف هست برای اینکه کسی را به صفت خاصی توصیف کنید، اما هرکدام از آنها را کی و کجا و برای چه کسی باید به کار برد تا به‌درستی تأثیر دلخواه را پدید آورد و مسخرۀ مخاطب نشد یا بدفهمی پدید نیاورد؟ بنابراین، از خود می‌پرسید معنای درست و دقیق هرکدام چیست و برای هر موقعیتی از چه کلمه‌ای باید استفاده کرد؟ آیا فرقی نمی‌کند به کسی بگوییم: زیبا، خوشگل، خوش‌قیافه، خوش‌اندام، خوش‌هیکل، خوشپوش، خوب‌روی، ماه‌روی، قشنگ، ناز، جذاب، گیرا، خوش بر و روی، تو دل برو، هوس‌انگیز، شهوت‌انگیز، تیکه، لعبت، جیگر...؟ آیا هرکدام از این کلمات نباید چیزی خاص را در موضوع توصیف ما به‌درستی وصف کنند و فقط برای اشاره به همان خصوصیت به کار بروند، بی‌آنکه بدفهمی پدید آورند یا گزاف‌گویی جلوه کنند، یا سخنی کاملاً پرت و بی‌ربط به نظر آیند؟

به یاد دارم که سال‌ها قبل استادی که در دانشگاه تهران به ما زبان عمومی انگلیسی می‌آموخت، و بسیار مرد دانا و مهربانی بود، و متأسفانه اکنون نمی‌توانم نامش را به خاطر بیاورم، فقط می‌دانم در هما‌ن سال‌ها دیدم که با مجلۀ «پیام یونسکو» در تهران نیز همکاری داشت، تذکری به ما داد دربارۀ استفاده از صفت ‌‌beautiful در زبان انگلیسی و اینکه از این صفت باید فقط برای زن‌ها استفاده کرد و نه مردها؛ به گفتۀ او، در این زبان، برای مردها باید از handsome استفاده کرد. این را بعدها در کتاب‌های آموزشی زبان انگلیسی نیز دیدم. اما سپس متوجه شدم که برخی گویا این قاعده را از زبان انگلیسی به فارسی نیز تعمیم داده‌اند. آیا هرآنچه در زبان انگلیسی صادق یا جاری بود در هر زبان دیگری نیز صادق و جاری است؟ نگاهی به زبان‌های فرانسوی و ایتالیایی و آلمانی و عربی نشان می‌دهد که این قاعدۀ زبان انگلیسی، البته شاید تا ده بیست سال پیش، در این زبان‌ها صادق نیست، پس چرا باید در زبان فارسی صادق باشد؟ امروز اگر کسی اندکی در اینترنت جست و جو کند می‌بیند اگر این تفاوت در زبان انگلیسی زمانی قاعده بوده است (شاید میراثی از عصر اخلاق ویکتوریایی در انگلستان قرن نوزدهم) و هنوز هم عده‌ای آن را قاعده می‌دانند، این قاعده اگر کنار گذاشته نشده باشد دیگر دست کم شکسته شده است و صفت beautiful اکنون هم برای مردان و هم برای زنان به کار می‌رود!

اکنون برای اینکه ببینیم چگونه بسیاری از کلمات پُرمعنای فارسی فراموش‌مان شده است و چگونه در هر جا و برای هر چیز جز از یکی دو عبارت یا کلمۀ بسیار تکراری و نه چندان مفهوم و معنادار و ظاهراً امروزی، کلماتی مانند «خوش‌تیپ» یا «باکلاس»، استفاده نمی‌کنیم، بد نیست برویم سراغ زبانی دیگر. اکنون تصور کنید دارید زبان انگلیسی می‌آموزید و به این صفات برای اشخاص برمی‌خورید، آنها را چگونه ترجمه می‌کنید و تمایزهای آنها با یکدیگر را از کجا در می‌یابید، آیا می‌توانید چنین تمایزهایی را با کلمات فارسی به وجود آورید و به کار ببرید؟:

Beautiful
Pretty
Gorgeous
Handsome
Good looking
Sexy
Hot
Nice
Cute
Smart
Classy
Chic

۱. «زیبا»/ Beautiful

اشخاص و اشیاء می‌توانند کیفیت جذاب و خوشایندی داشته باشند که توجه ما را به سوی خود جلب کنند و به تحسین وادارند. یکی از کلماتی که ما در این هنگام بر زبان می‌آوریم، «زیبا»ست. از صفت «زیبا» (beautiful) می‌توانیم برای هرچیزی استفاده کنیم که ادراک آن از راه حواس یا فهم آن از نظر جسمی یا روحی برای ما خوشایند است. بدین طریق، زیبا هم به جنبه‌های بیرونی و ظاهری و جسمانی شخص می‌تواند اشاره کند و هم به جنبه‌های درونی و باطنی شخص. از همین روی، به نظر میآید که «زیبا» به شخصی گفته می‌شود که «در کل» یا «در مجموع» زیباست، هم از نظر بیرونی (چهره، بدن، سر و وضع) و هم از نظر درونی (شخصیت و ادب و فرهنگ)؛ در خصوص اشیاء این امر البته متفاوت است. آنها کیفیت خوشایندی دارند که توجه ما را به سوی خود جلب می‌کنند و به تحسین وا می‌دارند. این کیفیت خوشایند متفاوت با همۀ خصوصیات دیگری است که در شیء وجود دارد و از آنها می‌توان استفادۀ عملی کرد. «زیبایی» در این دسته از اشیاء چیزی انتزاعی به نظر می‌آید.

اما آیا میتوان استفاده از صفت «زیبا» را به جنسی خاص محدود کرد؟ یعنی، آیا فقط به زنان می‌توان گفت زیبا؟ انگلیسی‌ها استفاده از کلمۀ «زیبا» را محدود می‌کنند/می‌کردند به زنان. اما در فارسی و برخی زبان‌های دیگر این طور نیست، هرچند امروز برخی به زعم خودشان «بخشنامه‌ای ویرایشی - ادبی» صادر کرده‌اند که از صفات «زیبا» و «خوشگل» و «خوب‌روی» و «نیکو‌روی» برای مردان استفاده نشود و به جای آن گفته شود: «خوش‌تیپ»! اما پیشینیان ما در استفاده از صفات زیبا و خوبروی و نیکوروی برای این دو جنس فرقی نمی‌نهادند، چنانکه بیهقی در «تاریخ» خود می‌نویسد: «بونصر بر شغل عارضی بود که فرمان یافت و مردی سخت فاضل و زیبا و ادیب و خردمند بود» (به نقل از «دهخدا»).

۲. خوشگل/Pretty

این کلمه، در زبان انگلیسی، در اشاره به کسی به کار می‌رود که از نظر چهره یا بدن و اندام جذاب است و توجه را جلب می‌کند. از این صفت بیشتر برای «دختر»ان استفاده می‌شود تا «زن»ان. از همین رو، برخی دختران از این کلمه خوش‌شان نمی‌آید و بیشتر دوست دارند به آنها «زیبا» گفته شود، چون در این صفت از «شخصیت» یا «روح» آنها سخنی به میان نمی‌آید یا در نظر گرفته نمی‌شود. از کلمۀ «خوشگل» برای بچه‌ها نیز استفاده می‌شود. بچه‌ها را «زیبا» (beautiful) یا «گیرا» (handsome) نمی‌توان گفت، به این دلیل که هنوز چیزی به نام «شخصیت» در وجود آنها به کمال نرسیده است. و البته میان pretty child و pretty baby نیز در انگلیسی فرق است. اولی به طور معمول به هر بچه‌ای گفته می‌شود که خوشگل باشد، اما دومی گاهی به عنوان «ناسزا» و «تمسخر» و «تحقیر» به کار می‌رود، در جایی که لات‌ها به پسران یا مردان ظریف و خوشپوش و خوش‌قیافه و درس‌خوانده می‌گویند، «بچه خوشگل»! این کاربرد در فارسی نیز رایج است. کلمه pretty البته معانی دیگر نیز دارد که ربطی به خوشگل ندارد.

۳. قشنگ/ Gorgeous

صفت قشنگ هم برای زنان و دختران به کار می‌رود و هم برای اشیاء. این کلمه نیز اگر در خصوص زنان و دختران به کار رود باز به جنبه‌های ظاهری و جسمانی، همچون چهره و بدن، مربوط می‌شود، با تفاوتهایی ریزتر که با کاربرد آن در جمله یا اسمی که آن را توصیف می‌کند مشخص می‌شود.

۴. گیرا/ Handsome

سه صفتی که پیشتر گفتیم، در زبان انگلیسی، همه اکثرا برای زنان و دختران استفاده می‌شود، اما این صفت به نظر می‌آید که تنها مختص مردان است، گرچه این طور نیست و برای زنان و اشیاء نیز به کار می‌رود. اما معنای آن چیست؟ فرهنگ‌های انگلیسی معادل good looking را برای آن پیشنهاد می‌کنند و در فرهنگ‌های انگلیسی به فارسی، مانند «فرهنگ هزاره» این معادل‌ها پیشنهاد می‌شود: « (برای مرد) خوش‌قیافه، جذاب، خوش تیپ، خوش ترکیب؛ (برای زن) جذاب، خوش هیکل؛ و .... اگر به فرهنگ‌های انگلیسی به انگلیسی رجوع کنیم، این معادل‌ها را می‌بینیم: .GOOD-LOOKING, attractive, personable, striking در این میان good looking در مرتبۀ نخست است و به نظر می‌آید که چیزی که سبب شده است عبارت «خوش‌تیپ» نیز در زبان فارسی ساخته شود همین «گود لوکینگ» در برابر «هنسم» بوده است. اما می‌توان پرسید که اگر «هنسم» همان «گود لوکینگ» است، چه نیازی به «هنسم» بوده است؟ و اگر «لوکینگ» به معنای چهره و قیافه و سر و وضع ظاهری است، چگونه در فارسی برای آن «خوش‌تیپ» ساخته‌اند؟ «تیپ» را برخی در فارسی، مانند فرهنگ نویسان، معادل قیافه و ترکیب می‌پندارند، و برخی معادل «لباس»، و برخی نیز معادل «شخصیت». اما شاید نگاهی به خود کلمۀ handsome به ما بگوید چه معادلی برای آن در فارسی درستتر است. این اصطلاح در انگلیسی از دو کلمۀ hand و someساخته شده است. اما ترکیب آنها چه معنایی می‌دهد؟ این عبارت در آغاز به معنای آن چیزی بوده است که «آسان به چشم می‌خورد» یا «چشم را می‌گیرد». بنابراین، بعدها به معنای «خوب‌روی» یا «خوش‌قیافه» و کسی به کار رفته است که شخصیت «گیرا»یی دارد. بنابراین، این کلمه با «گود لوکینگ» متفاوت است و بیشتر به شخصیت مربوط است تا قیافه. گرچه ما در هر برخورد اول قیافه یا چهرۀ شخص را می‌بینیم اما آنچه ممکن است ما را بگیرد «شخصیت» اوست که می‌تواند از خلال نگاه، چهره، رفتار و گفتار او برای ما «گیرا» باشد. «گیرا» به همین معنا در زبان فارسی از قدیم رایج بوده و هست. اما گویا ما بیشتر دوست داریم از یک عبارت جدیدتر مانند «خوش تیپ» استفاده کنیم!

۵. خوب‌روی، نیکوروی، خوش‌قیافه / Good looking

خوب‌روی، نیکوروی، خوش قیافه صفاتی هستند که در فهم معنای آنها کمترین تردیدی به ذهن کسی رخ نمی‌دهد. در فارسی قدیم نمونههای آن بسیار است: مردمان این شهر [حمص] پاک جامه و بامروت و نیکورویند (حدودالعالم). مردمانی دید سخت نیکوروی و خوش سخن و شیرین زبان (اسکندرنامه). غلامان بسیار نیکورویان و تجملی و آلتی سخت تمام داشت (تاریخ بیهقی، ص ۱۴۱). هشام مردی بود نیکوروی و سپید اما احول بود و خضاب کردی (مجمل‌التواریخ‌). زنان مهتران نیکوروی را به افسون بیاوردندی و به ساقی‌گری بداشتندی (مجمل‌التواریخ). چشمش در میان نظارگیان بر پسری افتاد چرکین جامه ... اما سخت نیکوروی (نوروزنامه). چون چنین کنی فرزند دلاور آید و تمام صورت و نیکوروی و خردمند (نوروزنامه).

۶. هوس‌انگیز، شهوت‌انگیز/ Sexy

کسی که زیبایی چهره و اندام او هوس‌انگیز یا شهوت‌انگیز است. ما در صفاتی مانند «زیبا» و «خوشگل» و «قشنگ» و «گیرا» و «خوب روی» و «نیکوروی» شهوت یا میل جنسی را در نظر نمی‌گیریم و گمان نمی‌کنیم که کسی با گفتن این صفات می‌خواهد تمنای جنسی خود را نشان دهد. اما وقتی کسی را هوس‌انگیز و شهوت‌انگیز خطاب می‌کنیم بی‌گمان به تأثیر او در میل جنسی نظر داریم.

۷. لعبت، جیگر، تیکه، خوش بر و روی/ Hot

ما می توانیم صفات متفاوتی را برای کسی به کار ببریم که زیبایی او بیش از هرچیز میل جنسی ما را برمی‌انگیزد. این صفات شدت و ضعف این تمنا و میل را بیان می‌کنند.

۸. ناز/ Nice

صفتی در شخص که او را دوست داشتنی و دلپسند می‌سازد، اما نه لزوما خوشگل یا زیبا.

۹. تو دل برو/ Cute

کسی که از هر نظر به دل می‌نشیند، اما شرم مانع از این می‌شود که او را «خوشگل» یا «زیبا» بنامیم.

۱۰. آراسته و تر و تمیز/ Smart

کسی که آراستگی و هوشمندی او ما را جلب می‌کند.

۱۱. خوش سلیقه و صاحب سبک/ Classy

کسی که به نظر می‌آید سبکی ويژۀ خودش در همه چیز دارد و انتخاب‌هایش حرف ندارد. این اصطلاح به موقعیت اجتماعی افراد و فرهنگ بالای آنها نیز اشاره می‌کند. اگر در خصوص بازیکنان فوتبال به کار رود، منظور این است که آنها افرادی «صاحب سبک» در بازی خاص خودشان هستند. ظاهرا «باکلاس» در فارسی از همین جا گرفته شده است.

۱۲. خوشپوش و امروزی/ Chic 

کسی که خوب و امروزی لباس می‌پوشد و آنچه می‌پوشد برازندۀ اوست و به او می‌آید.

ما زبان را به کار می‌گیریم تا آنچه را می‌بینیم به درستی توصیف کنیم و به دیگران انتقال دهیم. اما گاهی انتخاب نادرست ما یا شرم یا حالت‌های دیگری از جمله ریا و نفاق یا زور ما را از بیان صریح منظورهای خودمان باز می‌دارند. برای داشتن زبانی سالم نخست باید شجاعت سخن گفتن داشت. سپس موقعیت سنجی و دقت در بیان آنچه می‌بینیم. زبان هستی را بیان می‌کند.

منابع:

https://answers.yahoo.com/question/index?qid=20111023230744AAeAtNK 

http://www.phrasemix.com/answers/whats-the-difference-between-beautiful-pretty-gorgeous-and-h

http://www.usingenglish.com/forum/threads/37424-difference-between-beautiful-and-handsome

http://learnex.in/difference-between-beautiful-pretty-gorgeous-and-handsome/ 

http://www.the-beheld.com/2011/11/thoughts-on-word-handsome.html 

http://www.whatisdifferencebetween.com/language/what-is-the-difference-between-beautiful-handsome-adorable-cute-and-pretty.html 

http://thoughtcatalog.com/christopher-hudspeth/2014/01/the-differences-between-cute-pretty-sexy-beautiful/ 

http://www.quora.com/What-are-the-differences-between-nice-cute-pretty-beautiful-gorgeous-and-hot-when-describing-a-girl

http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/handsome 

http://www.the-beheld.com/2011/11/thoughts-on-word-handsome.html