• گلوله را گاز بگیر!: یعنی چه؟

برخی چیزها هست که آدم سالها آنها را می‌شنود و بی هیچ اندیشه‌ای تکرار می‌کند، تا اینکه یک روز ناگزیر می‌شود دربارۀ آنها فکر کند. آن‌گاه می‌رود تحقیق می‌کند و بعد می‌بیند عجب نادانی بوده است! دیروز با دوستی مترجم و از اصحاب فلسفه و اهل نظر همراه بودم، از من پرسید: «اصطلاح bite the bullet را دیده‌ای یا شنیده‌ای؟» گفتم: «آری. این عنوان فیلمی وسترن است که به «گلوله را گاز بگیر!» ترجمه‌اش کرده‌اند. چطور مگر؟» گفت: «این اصطلاح به معنای تحمل درد و رنج و خاموش ماندن است و ترجمۀ تحت‌اللفظی‌اش معنایی ندارد! اینکه این اصطلاح این گونه در انگلیسی ساخته شده است از این رو بوده است که در قدیم چون بیمار را برای عمل جراحی بیهوش نمی‌کرده‌اند گلوله‌ای از نخ در دهانش فرو می‌کرده‌اند و به او می‌گفته‌اند: «گلوله را گاز بگیر!» بدین سان بوده است که این اصطلاح به کنایه از «فریاد نزدن و تحمل درد و رنج» در انگلیسی به کار رفته است». گفتم: «عجب!» و بعد سعی کردم معادلهایی در فارسی برایش پیدا کنم. گفتم: «شاید "خون می‌خورم و خاموشم" حافظ معادل بسیار خوبی باشد برای این اصطلاح! اما بعد چیزی دیگر به فکرم رسید: "دندان روی جگر گذاشتن". گفتم این دیگر عالی است». دوستم گفت: «نه. در متنی که من دارم هیچ‌کدام از اینها معنایی ندارد. تحمل درد و رنج و خاموش ماندن و این جور چیزها به این متن نمی‌خورد!» گفتم: «پس با نویسنده‌اش مکاتبه کن. از خودش بپرس!» گفت: «گمان می‌کنم باید همین کار را بکنم!»

امروز صبح اول جست و جویی در اینترنت کردم. آن را به‌راحتی یافتم و برای دوستم فرستادم. نمی‌دانم دوستم در اینترنت جست و جو کرده بود یا فقط رفته بود سراغ کتابهای لغت؟ به هر حال، این مدخل «ویکی پدیا» توضیحات خوبی دربارۀ اصل و منشأ این اصطلاح داده بود. بعد هم رفتم سراغ کتابهای لغت فارسی تا ببینم چه کرده‌اند با این اصطلاح؟ «فرهنگ معاصر هزاره»، زیر نظر مرحوم حق‌شناس، معادلهای «خم به ابرو نیاوردن» و «تحمل کردن و دم نزدن» را پیشنهاد کرده بود. حالا من «دندان روی جگر گذاشتن» را هم پیشنهاد می‌کنم. اما این اصطلاح در فلسفه معنایی دیگر دارد و آن عبارت است از «پذیرش نتایج ناخواسته و نامطلوب و ناخوشایند استدلالها و نظریه‌ها و عقاید مسلّم پنداشته».

نمی‌دانم آن زمانها که آن فیلم وسترن را می‌دیدیم و این عنوان را می‌خواندیم یا می‌شنیدیم که «گلوله را گاز بگیر!» چه در ذهن‌مان می‌گذشت؟ شاید تصور می‌کردیم که کسی مانند شعبده بازها می‌تواند گلولۀ شلیک‌شده از تفنگ یا هفت تیر را در میان دندانهایش بگیرد! اما این عنوان دقیقاً از آن رو برای این فیلم انتخاب شده است که یکی از شخصیتهای آن، سوارکاری مکزیکی، دندان درد دارد و باید تا آخر مسابقه این درد را تحمل کند و به اصطلاح «دندان روی جگر بگذارد!» چه جهانی است این جهان زبان و ترجمه!