• در جست و جوی عدالت

پنجشنبه شب در هنگام خوردن شام تلويزيون را روشن کردم تا ببينم «سينما ۱» چه دارد، اما ظاهراً چيزی نداشت، اين بود که زدم شبکه ۴. برنامه‌ی «در جست و جوی عدالت» پخش می‌شد و آقايان دکتر منوچهری و حجة‌الاسلام - دکتر ميراحمدی و دکتر شريعت و دکتر زيبا کلام به مناظره مشغول بودند. از اين جمع فقط آقايان منوچهری و زيباکلام را می‌شناختم. از بحث دقايقی گذشته بود — يادم نمی‌آيد که هيچ کدام از قسمتهای قبلی اين برنامه را به‌طور کامل ديده باشم. اما از نخستين برنامه‌هايش که دکتر غنی‌نژاد با حجة‌الاسلام - دکتر واعظی بحث می‌کرد چيزهای خنده‌داری به يادم مانده است. بيچاره دکتر غنی‌نژاد، در آن برنامه‌ها، چه حرصی می‌خورد تا بتواند حرفش را بزند و چه خوب هم بالاخره حرفش را می‌زد! خيلی دوست داشتم آن موقع چيزی درباره‌ی اين برنامه بنويسم اما چون حال تعقيب بحثهای فلسفی تلويزيونی را ندارم، و تا به حال هيچ برنامه‌ای از اين دست را از اول تا آخر نديده‌ام، و اصولاً از تماشای فلسفه در تلويزيون بيزارم، و فقط جسته گريخته حرفهايی را شنيده بودم، منصرف شدم. واقعاً آدم بايد «خُل» باشد، آن هم شب جمعه ساعت ۱۰، که بنشيند و بحث «فلسفی» تماشا کند! اما خب از آدم بی کس و کاری مثل من که مجبور است شب جمعه را در خانه تنها بنشيند، چه کاری جز اين برمی‌آيد که چنددقيقه‌ای هم محض تفريح بنشيند و به اجبار و اکراه برنامه‌هايی اين چنين را ببيند! يا دندش نرم، اگر عرضه‌اش را دارد برود يک ماهواره بخرد و بنشيند مهپاره‌هايی مثل «هيفاء وهبی» و «نانسی عجرم»، از جميلات العرب، را تماشا کند! خب، از آنجا که گفته‌اند که «جام می» و «خون دل» هريک به کسی دادند، گويا قضا چنين است که ما از «کلمينی يا حميرا» بی‌نصيب باشيم و علاوه بر اينکه روز خود را با ترهات فلسفی می‌گذرانيم شبها نيز بنشينيم و ترهات فلسفی گوش کنيم! خب، اين شب جمعه هم با اينکه جسته گريخته چيزهايی شنيدم يکی دو نکته برايم جالب توجه بود که می‌گويم.

اولين نکته ذکر يکی دو اطلاع بسيار غلط بود که واقعاً جای تعجب داشت، کسانی در حد دکتری در فلسفه يا فلسفه سياسی چنين اشتباهی بکنند، نمی‌دانم گوينده چگونه مرتکب چنين سهوی شد. حتماً از اضطرابهای خاص قرار گرفتن در برابر دوربين بوده است! و اما نخستين اطلاع غلط درباره‌ی ترجمه‌ی عنوان کتاب افلاطون بود. گوينده‌ی محترمی درباره‌ی «جمهوری» افلاطون به‌درستی گفت که عنوان اين کتاب در يونانی Politea بوده است، و بعد به نادرست گفت که «جمهوری» عنوان ترجمه‌ی فرانسوی اين کتاب است! و اين عنوان «جمهوری» از همين جا آمده است. خب عرض کنم خدمت دوستان که چنين نيست. عنوان کتاب افلاطون را فيلسوف رومی چيچرو يا سيسرو (۴۳–۱۰۶ ق م) در زبان لاتينی Respublica گذاشت و اين عنوان، چنانکه استاد فاضل و محقق توانا آقای دکتر جواد طباطبايی، بارها يادآور شده‌اند مرکب از دو جزء Res (شیء، امر) و Publica (عمومی) است به معنای «خير عمومی» يا «مصلحت عموم مردم» در برابر Res Privata که به معنای «خیر خصوصی» است. نکته‌ی دوم باز ريشه‌شناسی غلطی بود که ايشان از Anarchism به دست دادند و آن را مرکب از دو جزء An+arch دانستند. و «آرک» را در زبان يونانی «حاکميت» تلفظ و ترجمه کردند. جزء arch در زبانهای اروپايی از «آرخون» در زبان يونانی می‌آيد که به معنای «فرمانده» و «رئيس» است. و معادل anarch انگليسی در يونانی anarkhos (آنارخوس) است، يعنی شورشی و حاکم‌ستيز.

اما همه‌ی اين جزئيات بی‌اهميت به کنار برگرديم به حرفهايی که زده می‌شد. در اثنای بحث، دکتر زيباکلام که از اين همه افاده‌ی فضل درباره‌ی نظريه‌های فلسفی خسته شده بود از حاضران استدعا کرد که به جای اينکه وانمود کنند «عدالت» مفهومی است که برای آن نظريه‌های متعددی وجود دارد، بيايند و بر سر يک حداقلی که در همه‌ی مکاتب «عدالت» ناميده می‌شود بحث کنند تا مثلا معلوم شود آيا جمهوری اسلامی که ۲۷ سال است از عدالت سخن می‌گويد توانسته است گامی در راه تحقق عدالت بر دارد و اگر امروز همه اذعان دارند که نتوانسته‌ است، خب بپرسند که چرا نتوانسته است. اين پيشنهاد گوش شنوايی نيافت و حاضران که خطوط و حرکت چهره‌‌شان در نماهای درشت تلويزيونی گوياتر از زبانهايشان بود پاسخی برای اين پرسش نداشتند.

واقعاً گاهی بد نيست آدم بحث کردن برخی از استادان را با يکديگر شاهد باشد. دست کم برای خود استادانی که ديگر پای درس کسی نمی‌نشينند بد نيست بدانند که همکاران‌شان چه چيزهايی می‌دانند و از آن مهمتر چه چيزهايی نمی‌دانند!