• «زن» همچون «خرد»

چنين که دوستی گزارش می‌کند، چهارشنبه ۲٠ اسفند ۸۲ بود که انتشارات قصيده‌سرا و انتشارات روشنگران به طور مشترک، در پاتوق فرهنگی - هنری تهران (شريعتی، رو به روی بهار شيراز)، جلسه‌ای را درباره‌ی نقد و بررسی کتاب «زن در تفکر نيچه» برگزار کردند. نويسنده‌ی کتاب خانم نوشين شاهنده بود و اين کتاب رساله‌ی کارشناسی ارشدش در دانشگاه علامه طباطبايی. من که چندان راغب به شرکت در اين گونه جلسات نبودم و نيستم، هم به علت دعوت ناشرم و هم از روی کنجکاوی در اين جلسه شرکت کردم و در پايان جلسه هم به عنوان يکی از پرسش‌کنندگان در ميان شنوندگان چندکلمه‌ای درباره‌ی تفسير نيچه از زن سخن گفتم. کتاب را هم از ناشرم به رايگان هديه گرفتم و به خانه بردم، اما تا همين يکی دوهفته پيش که دوستی وجود آن را به من يادآوری کرد، آن را به‌طور کامل نخوانده بودم.

يکی از يادبودهای گرانقدر آن جلسه برای من آشنايی و دوستی با حامد فولادوند بود که بسيار دريغ می‌خورم چرا پيش از اين با او آشنا نشده بودم. طبع گوشه‌گير و منزوی من يکی از چيزهايی را که از من دريغ داشته است، دوستانی همچون او بوده است. باری، من امشب متنی از اين کتاب را منتشر می‌کنم و در نوبتی ديگر به بررسی آن می‌پردازم. همچنين يادآور می‌شوم که کتاب خانم شاهنده در طی ۲ سال به پنج چاپ رسيده است، گرچه شايد شمارگان آن در هرنوبت بيش از هزار نسخه نبوده است: نوشين شاهنده، زن در تفکر نيچه، روشنگران - قصيده‌سرا، چ اول، ۱۳۸۲؛ چ پنجم، ۱۳۸۴. از خانم شاهنده در سال ۸۵ نيز ترجمه‌ای منتشر شده است: کريستين دوپيزان، شهر زنان، ترجمه‌ی نوشين شاهنده، روشنگران، ۱۳۸۵. قضاوت خودم درباره‌ی اين کتاب را پس از پايان بررسی اين متن در نوبت بعد می‌آورم.

«زن» همچون «خرد»

شايد يکی ديگر از جنبه‌های تأييد زن از جانب نيچه، يکی دانستن او با «خرد» باشد؛ آنجا که از زبان زرتشت می‌گويد: «خرد ما را اين گونه می‌خواهد: بی‌خيال، سُخره‌گر، پرخاش‌جوی. او زن است و همواره جنگاوران را دوست می‌دارد و بس». (چنين گفت زرتشت، «درباره‌ی خواندن و نوشتن»). به نظر می‌رسد که معنا و مفهوم «خرد» و «عقل» برای نيچه يکسان نيست، زيرا می‌دانيم که نيچه عقل را شديداً تخطئه و سنت و فرهنگ عقلانی غرب را شديداً نکوهش می‌کند و حال آنکه برای خرد ارزش و جايگاه والايی قايل است. خرد از نظر نيچه همان معنای زمينی و جسمانی خود را دارد: «تن خردی است بزرگ» (همان، «درباره‌ی خواردارندگان تن») و در برابر هرآنچه ماورايی است قرار می‌گيرد: «برادر، خرد کوچک‌ات، که «جان»‌اش می‌خوانی، نيز افزار تن تو است؛ افزار و بازيچه‌ای کوچک برای خرد بزرگ‌ات» (همان). از آنجا که زنان همواره با جسم مشخص شده‌اند، يکی دانستن خرد ما (خرد بزرگ ما) با تن و در نتيجه با زن، می‌تواند در جهت تأييد زن و زنانگی پيش رود. افزون بر اين، همچنان که در گذشته نيز گفتيم، نيچه در زايش تراژدی زنان را با نيروهايی همچون جنون، ديوانگی و غيرعقلانيت همراه می‌داند، اما اين نيز خود از آن روست که «جنون نيز هيچ گاه بی بهره از خرد نيست» (چنين گفت زرتشت، «درباره‌ی خواندن و نوشتن»).

نيچه اين گفتار خود را: «خرد ما را اين گونه می‌خواهد: بی‌خيال، سُخره‌گر، پرخاش‌جوی. او زن است و همواره جنگاوران را دوست می‌دارد و بس»، در ابتدای جُستار سوم از کتاب تبارشناسی اخلاق خود می‌آورد، يعنی جايی که در آن به نقد و نفی آرمان زهد می‌پردازد. می‌دانيم که در آرمان زاهدانه نيز، انسان با همان جزم‌انديشی‌ای که در جست و جوی حقيقت است، به دنبال يافتن هدف و معنايی برای زندگی و پاسخی به پرسش «رنج بردن برای چه؟» است و در اين راه «نيستی را خواستن برای انسان خوش‌تر است از نه خواستن» (تبارشناسی اخلاق، III، § ۱). نقد نيچه از آرمان زهد، در واقع نقد او از فرهنگ مردسالار و اقتدار و اعتبار پدرسالاری است. فرهنگی که در آن خنده، رقص و پويش کودکانه فراموش شده است و در آن به دنيا و هرآنچه حسّانی است پشت می‌شود. و زن نيز که در اين مقوله جای دارد، دشمن آرمان زاهدانه‌ی انسان‌هايی از سنخ فيلسوفان و کشيشان و ... می‌شود. اين مردان به دشمن، يعنی به زن، نياز دارند تا شاداب بمانند و بدون دشمن، يعنی بدون زن، بدون حسّانيت، بدون خواست زندگی، کارشان به بيماری و بدبينی می‌کشد (همان، III، § ۷)، اما «مرد بيدار دانا می‌گويد: من يکسره تن هستم و جز آن هيچ؛ و روان تنها واژه‌ای است برای چيزی در تن» (چنين گفت زرتشت، «درباره‌ی خواردارندگان تن»)؛ چرا که خرد بزرگ ما تن ماست.