• روشنفکران و دولت

کلمه‌ی «روشنفکر» کلمه‌ای مبهم و گاه بی‌معناست. برای تعریف یا معنای کلمه‌ای مانند «روشنفکر» فقط کافی نیست به فرهنگ لغت یا دایرة‌المعارف‌های عمومی و تخصصی رجوع کنیم. زبان هرروزی ما نیز از این واژه سرشار است و می‌توان با توجه به تداول آن در میان مردم نیز معنایی برای آن یافت. شما به کدام دختر/زن یا پسر/مردی می‌گویید «روشنفکر»؟ مثلاً، افرادی که مقید به دین نیستند؟ افرادی که رفتاری مخالف با آداب و سنن متداول جامعه‌ی خود دارند؟ دختر یا پسری که سیگار می‌کشد و شراب می‌خورد و به‌راحتی با هرکسی رابطه دارد؟ دختر یا پسری که از روی عشق ازدواج می‌کند یا با کسی رابطه دارد و ازدواج او صرفاً به خواست پدر و مادر یا برای رسیدن به تأمین دائمی نیازهای زندگی روزانه یا رؤياهای خود به قیمت واگذاری خود به مردی دیگر نیست؟ از میان پسرها کدام؟ مردی که به زنها احترام می‌گذارد و حقوق‌شان را رعایت می‌کند؟ مردی که برایش دوشیزگی یا نادوشیزگی همسرش در ابتدای ازدواج مهم نیست؟ مردی که آرمانی دارد و برایش می‌جنگد؟ افراد درس‌خوانده یا دانشگاهی؟ نویسندگان و هنرمندان؟ خب، «روشنفکر» می‌تواند در تداول عام معانی مختلفی داشته باشد. مردم در هر زمانی از «روشنفکر» به معنایی استفاده می‌کنند. اين کلمه حتی می‌تواند برای استهزا و دست انداختن و تحقیر کسی به کار رود.

نخستین بار که دیدم مردم از شنیدن کلمه‌ی «روشنفکر» خندیدند در سالن سینما بود. سالها قبل در آغاز جوانی فیلم «دنباله‌رو» (۱۹۷۰) ساخته‌ی برتولوچی را می‌دیدم. در صحنه‌ای از فیلم (فصل ۶، دقیقه‌ی ۴۰) مارچلو (ژان لویی ترنتینیان) و همسرش (استفانیا ساندرلی) در قطار نشسته بودند و به ماه عسل می‌رفتند. استفانی ناگهانی تصمیم می‌گیرد اعترافی مهم بکند. او به همسرش رو می‌کند و با لحنی عذرخواه می‌گوید که لایق همسرش نیست، چون دوشیزه نیست. مارچلو پوزخندی می‌زند و می‌گوید برایش مهم نیست چون به این دلیل با او ازدواج نکرده است که گمان می‌کرده است او هنوز دوشیزه است. دختر خوشحال می‌شود و می‌گوید: «می‌دونستم که مرد روشنفکری هستی». این ترجمه‌ای بود که در آن زمان شنیدم. بعدها که فیلم را با زیرنویس انگلیسی دیدم متن چیزی دیگر می‌گفت: «می‌دونستم که امروزی هستی یا تحت‌اللفظی: می‌دونستم که ذهنیت متجددی داری» (Dearest, I know your mentality’s modern). آری، در فارسی «روشنفکر» همواره معادلی برای “intellectual” نیست. در فارسی مراد از «روشنفکر» بیشتر «متجدد» (modern) و «امروزی» (fashionable) است. اما در جایی دیگر از فیلم می‌شد کلمه‌ی “intellectual” را شنید (در فصل ۷ و دقیقه‌ی ۴۹). ترنتینیان و ساندرلی در اتاق خود در هتل‌ نشسته‌اند و مارچلو دارد با استاد فلسفه‌اش که مأموریت قتل او را دارد صحبت می‌کند. وقتی که قرار دیدار با او را می‌گذارد، همسرش درباره‌ی این استاد می‌گوید: «او حتماً از آن روشنفکرهای نمونه است، ناخوشایند و ناتوان» (He’ll be a typical intellectual, disagreeable and impotent). مارچلو متعجب می‌شود که همسرش چگونه چنین نظری درباره‌ی «روشنفکران» دارد. او می‌گوید که این را از عمو یا دایی‌اش شنیده است، همان مرد ۶۰ ساله‌ای که بکارتش را برداشته بود و شش سالی را با او گذرانده بود.

بعدها دیدم که روشنفکران هم گاهی از خود چنین نظری دارند، یعنی آنان هم گاهی فکر می‌کنند «روشنفکری» در همین سیگار و مشروب و رابطه‌ی آزاد جنسی و بی‌قیدی نسبت به دین یا آداب و رسوم معمول جامعه خلاصه می‌شود. شاهد می‌خواهید: بسیاری از وبلاگها یا همین مقالاتی که «زمانه» درباره‌ی سکس و مسائل جنسی منتشر می‌کند. خب، شاید برخی یا بسیاری از روشنفکران چنین باشند، اما آیا این واقعاً چیزی است که بتواند برای ما «روشنفکر» را تعریف کند یا این نوع تعریف بیشتر تعریفی است دلخواه «روشنفکرستیزان». و البته آنان بارها در این باره داد سخن داده‌اند. به هر حال، از آنجا که من بر این گمانم که بسیاری از بحثها درباره‌ی معنا و مفهوم «روشنفکر» و «روشنفکری» در جامعه‌ی ما بیشتر بحثی است درباره «روشنگری» و «تجدد» تا «روشنفکری» و این مفهوم «روشنفکر» را آن‌قدر محدود می‌بینند که حاضر نیستند قدمی از قرن هجدهم عقب‌تر بگذارند، مقاله‌ای را ترجمه کردم و دیروز منتشر کردم: سرآمدان فطری، روشنفکران و دولت. این مقاله را برای پاسخ به دوست کانادایی‌ام ترجمه کردم. در پاسخی که بعد به پرسشهای او خواهم داد این مسأله را بیشتر می‌شکافم.