• پایان یک بازی

هگل جمله‌ی معروفی دارد که می‌گوید: «یکی از درسهایی که از تاریخ می‌توان آموخت این است که هیچ‌کس از تاریخ درس نیاموخته است». سخن هگل به واقعیتی دوگانه اشاره می‌کند. نخست اینکه، برخلاف آنچه متداول است و به افراد سفارش می‌شود از تاریخ درس بیاموزند، کسی از تاریخ درس نمی‌آموزد. دوم اینکه، اصلاً تاریخ در مقام علم چیزی برای درس گرفتن نیست، چون اصلا به معنایی تاریخ تکرار نمی‌شود. آنچه در این یکی دوهفته گذشت تا اینجایش برای من معلوم و مسلم بود، اما اینکه از امروز به بعد چه پیش می‌آید چیزی است که من نمی‌توانم پیش بینی کنم. من می‌توانستم دست یکی از حریفان را بخوانم و بگویم او چه کاری می‌خواهد انجام دهد، اما اینکه از امروز به بعد چه پیش می‌آید به این وابسته است که آن حریف دیگر چه می‌خواهد انجام دهد. ما اکنون وارد یک شطرنج سیاسی شده‌ایم که دیگر پایانش معلوم نیست. به هر حال، هر آغازی را پایانی است و آنچه امروز پیش آمد پایانی بود بر یک آغاز. از امروز باید به فکر آغازی دیگر بود. عصری بر ما تمام شد. عصری دیگر را آغاز کنیم. حجت بر ما تمام شد.