• ترجمه‌های فرانسوی برای «گلوله را گاز بگیر!»/«دندان به جگر بگذار!»

یکی از راه‌های مطمئن شدن از ترجمۀ خود یا آموختن نظریه‌های ترجمه نگاه به ترجمه‌ای دیگر از همان متن به زبانی دیگر است. به‌طور نمونه، اگر متنی را بخواهیم از انگلیسی به فارسی ترجمه کنیم و ترجمه‌ای فرانسوی یا آلمانی یا ... نیز از آن در اختیار داشته باشیم، این ترجمۀ دوم می‌تواند به اعتماد به نفس ما و نیز اطمینان‌مان از ترجمه‌مان کمک شایانی بکند. ما در مقایسه و در مقابله هم به تفاوت زبان‌ها و برگردان‌ها و هنر مترجم پی می‌بریم و هم احتمالاً به ضعف‌ها و نقص‌ها. آن‌گاه می‌بینیم که هم مترجمان اروپایی گاهی بسیار از متن دور می‌شوند و به اصطلاح آزاد ترجمه می‌کنند، هم گاهی کلمه به کلمه یا تحت‌اللفظی ترجمه می‌کنند، هم گاهی جا می‌اندازند و هم گاهی اشتباه می‌کنند و هم در اغلب موارد بسیار دقیق ترجمه می‌کنند.

همین عنوان فیلم “Bite the Bullet” مثالی خوب برای این کار است. فرانسوی‌ها این فیلم را با عنوان “La Chevauchée sauvage” می‌شناسند که در واقع ترجمۀ عنوان انگلیسی نیست بلکه گذاشتن عنوانی دیگر برای این فیلم است: این هم یکی از شیوه‌های ترجمه است! یعنی لزومی ندارد دقیقا همان چیزی را بگویی که نویسندۀ اصلی در زبانی دیگر گفته است، می‌توانی با توجه به نبودن این اصطلاح در زبان مقصد یا چشمگیر نبودن و توجه برنینگیختن آن در زبان مقصد از عنوانی دیگر استفاده کنی، چون مخاطب تو در زبانی دیگر است. اما معنای این عنوان در زبان فرانسه چیست؟: «سوارکاری وحشیانه».

اما اگر مترجمان فرانسوی می‌خواستند همان عنوان اصلی را به فرانسوی برگردانند چه باید می‌گفتند؟ آیا زبان‌ آنها فاقد چنین تعبیر یا عبارتی بود؟ آیا نمی‌توانستند آن را کلمه به کلمه به فرانسه ترجمه کنند و از این راه به غنای زبان‌شان بیفرایند و زبان‌شان را هم مانند جامعه‌شان «باز» نگهدارند؟ ترجمۀ ماشینی یا کلمه به کلمۀ این عنوان در زبان فرانسه می‌شود: mordre la balle. اما این اصطلاحی رایج در زبان فرانسه، به معنای مورد نظر در زبان انگلیسی نیست. پس آن را چه باید ترجمه کرد؟ فرهنگ‌های لغت مختلف معادل‌های مختلف پیشنهاد می‌کنند.

۱) فرهنگ انگلیسی – فرانسه زیر این معادل‌ها را برای «گلوله را گاز بگیر» انگلیسی در زبان فرانسه پیشنهاد می‌کند:

1) Serrer les dents (et attendre bravement le dénouement)

ترجمۀ کلمه به کلمه معادل فرانسوی این عبارت چنین است: «دندان‌ها را به هم فشردن (و تا آخر کار دلیرانه ایستادن)». تعبیر «دندان فشردن»از قدیم  در فارسی هست و به همین معنا نیز به کار می‌رود. بنابراین، «دندان فشردن» را به جای «دندان به/روی جگر گذاشتن» نیز می‌توان به کار برد.

2) accepter une situation telle qu'elle est

پذیرفتن یک موقعیت همین طور که هست.

۲) اما فرهنگ انگلیسی – فرانسه زیر معادلی دیگر برای «گلوله را گاز بگیر» در زبان فرانسه پیشنهاد می‌کند:

prendre le taureau par les cornes

ترجمۀ کلمه به کلمه معادل فرانسوی این عبارت چنین است: «گاو را از شاخ‌هایش گرفتن»

۳) در یک «سخن‌گاه» (forum) اینترنتی دربارۀ ترجمۀ این اصطلاح به فرانسه پیشنهادهای خوبی داده می‌شود، از جمله این:

"Bite the bullet" = "avaler la pilule" e.g. The president had to bite the bullet and sign the bill. Le président a dû avaler la pilule et signer le projet de loi.

ترجمۀ کلمه به کلمه معادل فرانسوی این عبارت چنین است: «قرص را بالا انداختن» یا «قرص را بلعیدن/قورت دادن». جمله‌ای را که در اینجا به عنوان شاهد از انگلیسی آورده می‌شود و سپس ترجمۀ فرانسوی آن نیز داده می‌شود، این گونه می‌توان ترجمه کرد: «رئیس جمهور قرص (یا داروی تلخ یا جام زهر را سرکشید) را بالا انداخت و لایحه را امضا کرد». بدین ترتیب معلوم می‌شود که این تعبیر انگلیسی را می‌توان در مواردی به «سرکشیدن جام زهر» نیز ترجمه کرد!

ما از این بررسی این معادل‌ها به معاینه درمی‌یابیم که برای ترجمۀ عبارت یا اصطلاحی در زبانی دیگر سه نوع ترجمه ممکن است: ۱) ترجمۀ کلمه به کلمه یا تحت‌اللفظی، ترجمه‌ای آسان و برای اغلب افراد آشنا با زبان به ظاهر موجه (چون ترجمۀ همۀ کلمات را در آن مشاهده می‌کنند و علاوه بر این چون نو نیز هست و در زبان مقصد سابقه ندارد جذاب و دلپذیر نیز می‌پندارند!)؛ ۲) گذاشتن تعبیری دیگر و یکسره متفاوت با معنای مورد نظر نویسنده در زبان مبدأ، این نیز کاری آسان است و زحمت یافتن معادل مناسب را از دوش مترجم برمی‌دارد!؛ ۳) یافتن معادلی برای آن در زبان مقصد که هم از نظر کلمات و هم از نظر معنا تا حد امکان مساوی یا نزدیک به عبارت و اصطلاح زبان مبدأ و مفهوم برای گویندگان به زبان مقصد باشد، این دشوارترین کار است و به اندیشه و تلاش نیاز دارد تا انجام شود.

در پایان تذکر یک نکته لازم است: عبارات و کلمات می‌توانند هم معنای حقیقی داشته باشند و هم معنای مجازی. گاهی برخی عبارات یا اصطلاحات فقط معنای مجازی دارند و به هیچ روی نمی‌توان معنایی حقیقی برای آنها تصور کرد. اما گاه نیز یک عبارت هم معنای حقیقی دارد و هم معنای مجازی و باید توجه کرد که کدام منظور است. اگر در فیلمی قدیمی پزشکی گلوله‌ای از نخ یا دستمالی در دهان بیمار فرو کند و به او بگوید آن را میان دندانهایت بگیر و بفشار. آن وقت بی‌شک عبارت «گلوله را گاز بگیر» تنها عبارت درست برای بیان این مقصود است، اما اگر کسی درد داشت و دستمال یا گلوله‌ای هم در دهان او نکردند یا نبود و از او خواستند آرام باشد و درد را تحمل کند و آن وقت به او همین عبارت را در زبان انگلیسی بگویند، اما معنایی دیگر مراد ‌کنند، آن‌گاه این عبارت در ترجمه می‌شود: «دندان به/روی جگر بگذار!». معانی دیگر یا هر معنای اضافی دیگری را که این عبارت احتمالاً در آینده پیدا کند نیز می‌توان از ترکیب جمله‌ای که این عبارت در آن نشسته است دریافت.