• تفاوت‌های فرهنگی!

تفاوت‌های فرهنگی از دیرباز توجه اقوام و ملتهای گوناگون را به خود جلب کرده است و چیزی نیست که تنها امروز توجه‌ اندیشمندان و روشنفکران را به خود جلب کرده باشد. مردمان و اقوام کشورهای مختلف و حتی ساکنان شهرها و روستاهای مختلف یک کشور همواره به «تفاوت‌ها»ی خود با «دیگران» توجه داشته‌اند، هرچند گاهی در این «تفاوت‌ها» مبالغه و اغراق کرده‌اند، گاهی از آنها اسباب تمسخر و دشمنی و کینه و نفرت ساخته‌اند، و مهمتر از همه، گاهی این «تفاوت‌ها» را «ذاتیات»ی تغییرناپذیر و جاودانی پنداشته‌اند. چیزی که شاید امروز با گذشته بسیار فرق کرده باشد، این است که ما امروز برخی از این «تصویرسازی»ها را قالبی و ساختگی، مبتنی بر پیشداوری‌های بد، یا خصوصیات ثابت و تغییرناپذیری تصور می‌کنیم که دگرگونی در آنها راه ندارد. اما به هر حال، نمی‌توان منکر آن شد که این «تفاوت‌ها» وجود دارد و نقشی تعیین‌کننده در زندگی هر فرد و هر ملت بازی می‌کند.

در «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی» بخشی از این «تفاوت‌ها»ی فرهنگی از زبان یکی از شخصیت‌ها نقل شده است. اکنون با توجه به گذشت چیزی حدود ۲۰۰ سال از انتشار این کتاب می‌توانیم ببینیم جامعۀ ایرانی تا چه اندازه در این سال‌ها تغییر کرده است و آنچه را «ذاتیات» هویت فرهنگی و ملی خود می‌شناخته، خوب یا بد، از دست داده است!

میرزا احمق گفت قاعدۀ کلیه درین باب این است که رفتار و کردار فرنگیان طابق‌النعل بالنعل با رفتار و کردار ما مخالف است. من بعضی را می‌گویم تو پاره‌ای را بر آن حمل و قیاس کن: فرنگان به جای اینکه مثل ما پاکدینان موی سر را بتراشند و ریش را بگذارند، ریش را می‌تراشند [امروز اگر مردان ایرانی ریش هم بگذارند، دیگر سر را نمی‌تراشند، حتی آخوندها نیز چنین نمی‌کنند!]. این است که در چانه مو ندارند و سرشان چنان از مو انبوه است که گویا نذر کرده‌اند دست به آن نزنند. فرنگان بر روی چوب می‌نشینند و ما بر روی زمین می‌نشینیم [استفاده از میز و صندلی دیگر بخشی از زندگی شهری در ایران شده است!]. فرنگان با کارد و چنگال غذا می‌خورند و ما با دست و پنجه می‌خوریم [دیگر بعید است حتی در روستاها هم کسی با دست و پنجه غذا بخورد!]. آنان همیشه متحرک‌اند و ما همیشه ساکنیم [این هم گویا دیگر مصداق نداشته باشد]. آنان از چپ به راست می‌نویسند و ما از راست به چپ می‌نویسیم [خب این را دیگر نمی‌شود کاری کرد، طبیعت خط و نوشتار ما چنین است. مگر خط عوض شود!]. آنان لباس تنگ می‌پوشند و ما لباس فراخ می‌پوشیم [این تفاوت هم دیگر چندان پابرجا نیست]. آنان نماز نمی‌گذارند و ما روزی پنج وقت نماز می‌کنیم. در ما اختیار با مرد است در ایشان اختیار با زن [این هم در حال تغییر است]. زنان ما راست به اسب سوار می‌شوند، زنان آنان یک وری. ما نشسته قضای حاجت می‌کنیم، ایشان ایستاده سرشان را سبک می‌کنند [رواج توالت‌های فرنگی در ایران امروز حتی بیش از عصر پهلوی رایج است. برخی خانه‌ها یا برج‌ها اکنون فقط توالت فرنگی دارند. حتی چندی پیش بنگاه‌داری می‌گفت، در نیاوران برجی ساخته‌اند که تمام توالت‌هایش رو به قبله است!]. ایشان شراب را حلال می‌دانند و کم می‌خورند و ما حرام می‌دانیم و بسیار می‌خوریم [همچنان به قوت خود باقی است!]. اما آنچه مسلّم و جای انکار نیست این است که فرنگان نجس‌ترین و کثیف‌ترین اهل روی زمین‌اند چرا که همه چیز را حلال می‌دانند و همه جور حیوان را می‌خورند، حتی خوک و سنگ پشت و قورباغه را می‌خورند، بی آنکه دل‌شان بر هم خورد. مرده را با دست تشریح می‌کنند، بی‌آنکه بعد از آن غسل میت به جا آرند و نه غسل جنابت دارند و نه تیمم بدل از غسل.

حاجی — حکیم باشی! راست است که اگر کسی به حرف‌شان اعتماد نکند و آنان را دروغزن گوید تا به پای مرگ می‌ایستند و با آدم می‌جنگند؟

حکیم — آری گویند مردمان و مرا استوار نیست، چرا‌که خود ندیده‌ام. اما از یک چیز برحذر باید بود. اگر یک فرنگی را از یک چیز تو خوش آید زنهار نگویی که پیشکش است یا به شما تعلق دارد که باخته‌ای. گفتن تو همان و بردن مردکه همان. با اینکه قول تو بی‌جاست فعل او بجا خواهد بود! ولی باید با ایشان قول و فعل شخص مطابق باشد، چراکه ایشان این طور خوش دارند. (گفتار نوزدهم، ص ۱۹۷-۱۹۵)