• «دیپلمه»، «دیپلمات» و «دیپلماسی»: از «طومار» تا «فن مذاکرۀ سیاسی»

برخی کلمات در زبان‌های‌دیگر هستند که ما قادر به دادن ترجمۀ مستقیمی برای آنها در زبان خودمان نیستیم، چون نمی‌توانیم لفظی مطابق با معنای آنها و نیز صورت لفظی‌شان در زبان خودمان بیابیم. بنابراین، ناگزیریم که آنها را یا به همان صورت اصلی یا بیگانه‌شان به کار ببریم، یا عبارتی کوتاه یا توضیحی بلند در ترجمۀ آنها بیاوریم تا دست کم بدین صورت آنها را مفهوم سازیم. ترجمه نکردن این کلمات، بدون دانستن توضیحی دربارۀ آنها، همواره این خطر را دارد که ما معنای آنها را بد بفهمیم یا اصلاً نفهمیم، و حال آنکه این کلمات را پیوسته به کار می‌بریم. یکی از این کلمات «دیپلمات» و «دیپلماسی» و دیگر مشتقات آنهاست که معمولاً به همین صورت در زبان ما نقل می‌شوند. اما لفظ و معنای این کلمات دقیقا چه چیزی می‌گوید؟ خب، حتماً همۀ شما کلمۀ «دیپلمه» را شنیده‌اید، یعنی کسی که «دیپلم» یا گواهی رسمی پایان تحصیلات دورۀ دبیرستان را دارد. اما میان «دیپلمه» و «دیپلمات» چه رابطه یا تفاوتی هست؟ در واقع، از نظر اشتقاق، هیچ. کلمۀ «دیپلمات»، همچون «دیپلمه»، از «دیپلُما»، کلمه‌ای یونانی، گرفته شده است که به معنای «طومار» یا «کاغذ لوله‌شده» و «سند رسمی اعطای امتیاز» است، کاغذی که آن را لوله می‌کردند، در غلافی فلزی و استوانه‌ای می‌گذاشتند، و به دست سفیران یا نمایندگان سیاسی می‌سپردند تا «سفیر» یا «فرستاده» آن را به فرمانروای کشور بیگانه تقدیم کند و خود را به عنوان نمایندۀ رسمی دولت متبوعش برای تبادل پیام یا مذاکره میان دو کشور معرفی کند. از همین رو بعدها به سفیران و فرستادگان سیاسی «دیپلمات» گفتند، کسانی که کاغذی لوله‌شده در معرفی خود به دست دارند: هنوز نیز «استوارنامه‌» (Letter of credence)های سفیران و «دیپلم»های دبیرستان یا دانشگاه‌ها را «لوله» می‌کنند و هنوز نیز در کشور ما به افراد دارای این «گواهی‌های رسمی اعطای امتیاز» می‌گویند «دیپلمه» و «لیسانسیه» («لیسانس» نیز به معنای «جواز» است و از زبان فرانسه گرفته شده است). اما «دیپلماسی» چگونه به وجود آمد و مراد از آن چیست؟ اکنون مراد از «دیپلماسی» «هنر یا فن مذاکره» در روابط بین‌المللی و مسائل مناقشه‌انگیزی همچون «برقراری صلح» و «پیشگیری از جنگ» یا گسترش «تجارت» و «فرهنگ» و «اقتصاد» و «حقوق بشر» و دیگر چیزهایی از این قبیل است. اما این کلمه غیر از این معنای رسمی، یعنی «مذاکرۀ سیاسی میان دولت‌ها» معنایی عام و اجتماعی نیز در زبان انگلیسی دارد که در زبان فارسی نیز وارد شده است: «ملایم و مؤدبانه سخن گفتن» و «حل و فصل اختلافات بدون توسل به رویارویی» یا «دعوا و مرافعه». ما اکنون در زبان عادی خودمان وقتی می‌گوییم فلان شخص آدم دیپلماتی است منظورمان این است که او آدم «سیاستمداری» است، یعنی «خویشتندار» و «خردمند» و «حسابگر» و «زیرک» است و از خصومت و دعوا پرهیز می‌کند، و می‌تواند بدون دعوا و مرافعه هر دعوایی را با صلح و صفا و به خوبی و خوشی پایان دهد، طوری که هردو طرف راضی باشند. بنابراین، «دیپلمات» و «دیپلماسی» را اگر بخواهیم در این معنای عام ترجمه کنیم شاید بتوانیم بگوییم: نوعی «نرم‌گفتاری» یا «ملایم‌گویی» و «آشتی‌جویی» زیرکانه برای رسیدن به توافق دوجانبه، بدون توسل به رویارویی و جنگ و دعوا. اما چرا آن را «هنر» (به معنای قدیم آن) یا «فن» و «صناعت» نامیده‌اند و نه «علم»؟ برای اینکه به کارگیری و پیشرفت در آن با تمرین و ممارست و توانایی‌های شخصی یا فردی، چیزهایی مانند هوشمندی و زیرکی و خُلق و خوی ملایم و حکمت و میانه‌روی، ممکن است و چیزی نیست که بتوان صرفاً از راه مطالعه یا آموزش آموخت.