• چرا «هرروز» عاشورا و «هرجا» کربلاست؟

این سخن موجز و نغز و پُرمعنا را که «هرروز عاشورا و هرجا کربلاست» («کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا») به یقین دانسته نیست که چه کسی گفته است. برخی آن را به امام جعفر صادق (ع) نسبت داده‌اند، اما سندی برای آن در دست نیست. اما برای آن‌که «می‌اندیشد» و «عقل» را به کار می‌بندد، «ارزش» و «اهمیت» سخن به «گوینده» نیست، به «خود سخن» است. پس باید ببینیم که آیا این سخن خود واجد معنایی برای «همه‌ٔ روزها» و «همهٔ جاها» هست؟ آیا این سخن به ما کمکی برای فهم «عاشورا» و رویدادهای مشابه با آن می‌کند؟

به «واقعهٔ» عاشورا همچون هر پدیدار دیگری در جهان می‌توان دو رویکرد داشت: ۱) آن را واقعه‌ای منحصر به فرد بدانیم که تبیین و تکرار نمی‌پذیرد و از دایرهٔ فهم و شناخت بیرون است، ۲) آن را واقعه‌ای بدانیم که همچون هر رویداد و پدیدار تاربخی دیگری در جهان بشری، اگرچه از نظر تاریخی منحصر به فرد و تکرارناپذیراست، اما همچون هر «امر فردی» دیگری تابع «امر کلی» است و در ذیل آن قرار می‌گیرد و از این رو به فهم و شناخت درمی‌آید و به ما یاری می‌کند تا «علل» یا «دلایل» وقوع چنین رویدادی و رویدادهای مشابه با آن را بفهمیم. «عشق» یا «بیماری» برای هرکس امری فردی است، اما هرکس می‌تواند بفهمد که «عشق» یا «بیماری» به‌طور کلی چیست.

 «عاشورا» در جهان عرب زمانه‌ای که حسین بن علی (ع) در آن می‌زیست رویدادی بی‌سایقه بود: ۱) چون جنایتی برآمده از جنگ قبایل و خونخواهی گذشتگان نبود، چنان‌که جنگ‌های قبایل عرب پیش از اسلام چنین بود. ۲) جنایتی برآمده از نزاع شخصی میان دو شخص بر سر «مال» یا «زن» نیز نبود که یکی بر روی دیگری شمشیر کشیده باشد تا «مالی» را برباید یا «زنی» را از آن خود کند. ۳) جنگی بر سر «دین» و «مذهب» نیز نبود، چون حسین بن علی (ع) نه ادعای پیامبری کرده بود، و نه همچون دیگر پیامبران خدایی نو معرفی کرده بود، و نه بدعتی در دین گذاشته بود تا «مذهب»ی نو پدپد آورد. پس «عاشورا» چه رویدادی است و چرا روی داد؟

 «عاشورا» جنابتی «دولتی» است، جنایتی برای حفظ «نظام». «عاشورا»‌ها وقتی پدید می‌ایند که «حفظ نظام» (یعنی حفظ مقام و موقعیت بالادستانهٔ حاکمان) از هر چیز دیگری مهم‌تر می‌شود. از نظر برخی وقتی پای «حفظ نظام» باشد، هر کاری روا یا مباح است. «عاشورا» نتیجهٔ برپایی «دولت یا نظام زور» در جهان اسلام است، چیزی که تا پیش از معاویه در جهان اسلام نبود. حکومت‌های خلفای راشدین هنوز چیزی از مفهوم «بیعت» و «شورا» و «شیخوخیت» یا «ریش‌سفیدی» سران قبایل با خود داشت که ویژگی جامعه‌ٔ قبیله‌ای است. مفهوم «دولت» برای مسلمانان عصر پیامبر (ص) ناشناخته بود و «ظهور» و «پیروزی» خود او نیز مرهون همین بی‌دولتی «جزیرة‌العرب» بود. معاویه بود که «دولت زور» را با خدعه و نیرنگ بنیان گذاشت و آن را «به زور» به پسرش سپرد. بنابراین، آنچه به زور بنیان گذاشته شده بود چگونه ممکن بود که بدون «زور» حفظ شود؟ «یزید» هنوز با دغلکاری‌های پوتینی نظام‌های «ولایت‌خواه» (authoritarian) روزگار ما آشنا نبود، و اینکه چگونه «ترور» کند بدون اینکه چیزی به «گردن» بگیرد.

اکنون می‌توانیم بگوییم که چرا «عاشورا» و «کربلا» به رویدادی هرروزی برای جامعه‌هایی تبدیل شده‌اند که در آنها «دولت» تنها «بزرگ‌ترین منبع قدرت و ثروت» نیست، بلکه «بزرگ‌ترین دزد»، «بزرگ‌ترین جنایتکار»، «بزرگ‌ترین غارتگر» و «بزرگ‌ترین نیروی اهریمنی» است که مردمان به خود دیده‌اند. «عاشورا» و «کربلا» تنها در جاهایی پدید نمی‌ایند که در آنجا «دولت»‌ها و «رهبران» به همان آسانی برکنار می‌شوند که هرکس دیگری در جامعه: کارمند، کارگر، پزشک، مهندس، مربیان ورزشی و دیگر مشاغل. دولت‌ها و زمامداران جنایتکار در جایی وجود دارند که «تغییر بالادستان» به عهدهٔ مردم نیست. مقاومت آنان در برابر «تغییر» است که «عاشورا»‌ها را پدید می‌آورد. تنها زمانی دیگر «هر روز عاشورا و هر جا کربلا» نخواهد بود که تغییر بالادستان به همان آسانی باشد که کسی پزشک یا آرایشگر یا آموزگار خود را عوض می‌کند. تا آن هنگام بخشی بزرگ از آسیا و خاورمیانه و افریقا و امریکای لاتین و چین و روسیه و کوبا هرروزش عاشورا و هرجایش کربلاست.