• روشنفکر کیست؟: سنت روشنفکری در ایران

از این مصاحبه  حدود ۱۷ سال می‌گذرد. در آن سال‌ها مجموعه مقالاتی تدارک دیدم برای روشن کردن مفهوم «روشنفکر». گمان می‌کنم هنوز لازم باشد که این اصطلاح و مفهوم باز روشن شود. امیدوارم در آینده‌ای نزدیک این کار ناتمام را نیز تمام کنم. این مصاحبه در تارنمای قدیم من هست:

• خر و فیلسوف

خر و فیلسوف را می‌توان از جهتی مقایسه کرد، وقتی که هردو بخواهند کاری را انجام دهند که در توان‌شان نیست. فلسفه نقادی کانت برای همین پدید آمد که نخست توانایی خود را بشناسیم. نیچه فلسفه کانت را به نتیجه تراژیک آن می‌رساند. اما برای این ستایشگر تراژدی شاید تمامی ارزش آدمی همین بار باشد. آیا دیوانه حافظ همان خر/فیلسوف نیچه نیست؟

آسمان بار امانت نتوانست کشید

قرعه فال به نام من دیوانه زدند

• روشنفکران: «پیامبران دروغین» یا «پیامبران راستین»؟

 چامسکی دربارهٔ روشنفکران گفته است: «اکثر روشنفکران پیامبران دروغین‌اند و چاپلوسان دربار [زر و زور]. پیامبران راستین استثنایند و با آنان بد رفتار می‌شود. این را که با آنان چقدر بد رفتار شود جامعه تعیین می‌کند. مانند رفتاری که در اروپای شرقی با روشنفکران شد. در آنجا با آنان بسیار بد رفتار کردند. اما در امریکای لاتین [و من می‌افزایم: و نیز خاورمیانه] روشنفکران را سلاخی کردند».  

• گفتن حقیقت بدون افشای دروغ‌ها

چامسکی می‌گوید: «مسئولیت روشنفکران گفتن حقیقت و افشای دروغ‌هاست». اما می‌توان حقایقی را گفت بی‌آنکه دروغ‌هایی را افشا کرد.  کار دشوار، کار پرخطر، گفتن حقیقت نیست، افشای دروغ‌هاست. سلاخی روشنفکران در امریکای لاتین و خاورمیانه گواه این مدعاست.

• «کهنه‌ٔ حیض» شدن روشنفکران و کاردانان: عاقبت «آدم‌های نظام» (۱)

 در تاریخ دوهزار و پانصدسالهٔ کشور ما (و تاریخ چندهزارسالهٔ دیگر کشورهای متمدن) کم نبوده‌اند خردمندان و دانشوران و حکیمان و فیلسوفان و کاردانانی که با پیوستن به دربار شاه یا سلطانی نادان و عامی و زورگو، و گاه حتی وحشی و خونریز و جنایتکار، در مقام کارگزار و مشاور یا ندیم (هم‌پیاله) به رونق و آبادانی مُلک و مملکت یا کسب وجاهت و مشروعیت برای «دولت»/«نظام» خدمت کرده‌اند (و البته، پیش و بیش از همه، به جیب و عیش و نوش خود نیز)، اما پس از سال‌ها خدمت و آبادان کردن کشور و استوار کردن پایه‌های «دولت/نظام» یا وجاهت و مشروعیت بخشیدن به آن به‌ناگاه خود آماج خشم یا حسادت یا بدگمانی سلطان شده‌اند و جان خود نیز بر سر این کار گذاشته‌‌اند: از بزرگمهر تا برمکیان و خواجه نظام‌الملک و حسنک وزیر و خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی تا امیرکبیرو حتی امیرعباس هویدا. بنابراین، یک بحثی که می‌باید کرد این است آیا رواست که روشنفکران به «دولت» یا «نظام» بیپوندند یا می‌باید همواره در برابر آن باشند؟ آیا روشنفکر امروز ایرانی می‌باید «ناصر خسرو» را سرمشق خود قرار دهد یا «خواجه نظام‌الملک» را، «ابن سینا» را یا «ابو حامد غزالی» را؟ «روشنفکر درباری» کیست، و «روشنفکر انقلابی» کدام است؟ سرچشمهٔ نزاع و رویارویی روشنفکران با «دولت» یا «نظام» از کجاست؟ آیا این رویارویی از میان رفتنی است یا ازلی و ابدی است؟ برای پاسخ به این پرسش نخست می‌باید ببینیم «روشنفکر کیست؟» و «دولت چیست؟» و میان این دو چه نسبتی برقرار است. آیا اصلاً  بودن «دولت» بدون روشنفکران ممکن است؟ یا برعکس است، بدون دولت «روشنفکر»ی نیست؟ چرا «روشنفکران» در طول تاریخ بر دو دسته بوده‌‌اند: «بادولت/بانظام» و «بردولت/برنظام»؟