• آن صدای آسمانی

دریغ! آن صدای آسمانی هم رفت. چه نیکبخت بودیم که صداهایی همچون صداهای غلامحسین بنان و محمد رضا شجریان را شنیدیم. و چه لذتی می‌بریم همواره از این صداها و این شعرها و این زبان شکرین فارسی که زبان درد است و عشق و شور زندگی و آزادی و عدالت‌خواهی و ستم‌ستیزی. به هر روی، هرچیزی روزی به پایان می‌رسد، زندگی آدمیان نیز. مهم این است که آدم چه با خود می‌برد وچه از خود به جای می‌گذارد. آوازش بلند باد.

در این سرای بی‌كسی كسی به در نمی‌زند

به دشت پرملال ما پرنده پر نمی‌زند

یكی ز شب‌گرفتگان چراغ بر نمی‌كند

كسی به كوچه‌سار شب در سحر نمی‌زند

نشسته‌ام در انتظار این غبار بی‌سوار

دریغ كز شبی چنین سپیده سر نمیزند

دل خراب من دگر خراب‌تر نمی‌شود

كه خنجر غمت از این خراب‌تر نمی‌زند

گذرگهی است پُرستم كه اندرو به غیر غم

یكی صلای آشنا به رهگذر نمی‌زند

چه چشمِ پاسخ است از این دریچه‌های بسته‌ات

برو که هیچ‌کس ندا به گوش کر نمی‌زند

نه سایه دارم و نه بر، بیفکنندم و سزاست

اگر نه بر درخت تر کسی تبر نمی‌زند

 هوشنگ ابتهاج (سایه)

«کوچه‌سار شب» («در این سرای بی‌کسی»), با صدای محمدرضا شجریان

• ترجمهٔ خوب چه ترجمه‌ای است؛ آیا نقد ترجمه، یافتن خطاهای لفظی در ترجمه است؟

 در خرداد ۱۳۹۴ به پرسش‌های بی بی سی «دربارهٔ ترجمه و نقد ترجمه» پاسخ‌های زیر را دادم.  اکنون به بهانهٔ روز ترجمه، ۳۰ سپتامبر، آنها را بازنشر می‌کنم.

به نظر شما وضعیت کنونی نقد ترجمه در ایران چیست؟

"نقد" به معنای پیش کشیدن "نظریه"ای برای "ترجمه" و بر اساس آن در خصوص ترجمه داوری کردن وجود ندارد، اینکه بر چه مبنایی ترجمه می‌کنیم، چرا به خود اجازه می‌دهیم از "نوواژه"ها استفاده کنیم، کی و کجا از آنها باید استفاده کنیم، چرا به هم‌پوشیدگی مفاهیم و واژه‌ها و تحلیل مفهومی و برابری آنها در ترجمه بی‌توجهیم، چگونه می‌توانیم سبک‌های زبانی متفاوت را در ترجمه حفظ کنیم، چرا نباید همه چیز را فدای آسانی و روانی خواندن و معادل‌های یک سویۀ فرهنگ‌های عمومی و تخصصی واژگان کنیم، چرا همه سعی می‌کنیم از زبان یک مترجم یا از یک شیوۀ نثرنویسی تقلید کنیم و ... اینها چیزهایی است که در نقد ترجمه غایب است، بیشتر به اشتباه‌هایی پرداخته می‌شود که یا اساساً از ناتوانی در ترجمه سرچشمه می‌گیرد، چون مترجم اساساً مترجم نبوده و نیست که اشتباه او مهم بوده باشد یا به چیزهایی که ناشی از شتاب‌زدگی و حواس‌پرتی است و تا حدودی طبیعی است... معلوم کردن اشتباه در ترجمه آسانترین کار است و هر دانشجوی متوسط زبان هم به این کار قادر است.

• ز خاک خویش طلب آتشی که پیدا نیست!

مرید همّت آن رهروم که پا نگذاشت

به جاده‌ای که درو کوه و دشت و دریا نیست

شریک حلقهٔ رندان  باده‌پیما  باش

حذر ز بیعت پیری که مرد غوغا نیست

اقبال لاهوری، پیام مشرق

شاید ده پانزده سالی می‌گذشت که دیگر از این راه نرفته بودم. اولین بار ده پانزده‌سال پیش بود که با گروهی از استادان دانشکدۀ حقوق (دکتر هادی وحید و دکتر رضا اسلامی عزیز و اکنون در بند و چند تنی دیگر که نام‌شان را به خاطر ندارم) و دانشجویانانش ۷ صبح از دربند راه افتادیم تا کوه‌پیمایی خود را در اوایل نیمه شب به درکه ختم کنیم. اول با تله‌سی‌یژ رفتیم بالا. آن‌گاه، بعد از هتل اوسون، در باغچۀ یکی از استادان دانشکدۀ حقوق صبحانه‌ای پُرمایه و لذیذ خوردیم و بعد رفتیم به سوی ایستگاه ۵ توچال. حدود ۲ یا ۳ در آنجا ناهار خوردیم و بعد از توچال آمدیم پلنگ‌چال و بعد هم درکه. شبانگاه در چایخانه‌ای نزدیک درکه دیزی خوردیم و شب از نیمه گذشته بود که به خانه رسیده بودم.

• آیا خدا به هیچ انسانی دو قلب بخشیده است؟

این روزها که بحث «چند همسری» گرم است و کسی به فکر مردان جوان عزب و نامتأهل و نادار نیست، و تصور بر این است که عده‌ای (مردان) خودشان نمی‌خواهند ازدواج کنند، پس «کوپن»شان را باید به دیگران بدهند (کاش می‌شد این «کوپن» را هم در بازار فروخت!) یا جورشان را دیگران باید بکشند، و بنابراین بیشتر همّت‌ها به فراهم کردن توجیهی کلامی و دینی و وجاهتی اجتماعی برای احیای این «رسم» قدیمی (حتی قدیم‌تر از ادیان ابراهیمی) مصروف است، کاش دیگر رسوم قدیمی و اسلامی از جمله بازار «برده‌فروشان» را نیز احیا کنند تا «قیمت‌ها» رقابتی‌تر شود و «بازار» پرمشتری‌تر، شاید بد نباشد سخنی هم از فیلسوف ـ متکلمی شیعی بشنویم. خواجه نصیرالدین طوسی با اینکه در «اخلاق ناصری» سخنان ناصواب دربارۀ زنان بسیار دارد، که البته بخش بزرگی از آنها عرف زمانۀ اوست، دست کم در یک جا (ص ۲۱۸)، در برابر «باد» می‌ایستد و نه به «کتاب» استناد می‌کند و نه به «سنت»، و آن همین مسألۀ تعدد زوجات است که مفاسد آن را به‌طور عقلی بر می‌شمارد و با استفاده از تمثیلی اقناعی «امتناع» کامیابی در آن را مدلل می‌کند. به سخن او:

 و ششم آنکه چون اثر صلاحیت و شایستگی احساس کند زنی دیگر را بر او ایثار نکند و اگرچه به جمال و مال و نسب و اهل بیت از او شریفتر باشد، چه غیرتی که در طبایع زنان مرکوز بود، با نقصان عقل، ایشان را بر قبایح و فضائح و دیگر افعالی که موجب فساد منزل و سوءِ مشارکت و ناخوشی عیش و عدم نظام باشد باعث گردد، و جز ملوک را که غرض ایشان از تأهل طلب نسل و عقَب بسیار بود، و زنان در خدمت ایشان به مثابت بندگان باشند، در این معنی رخصت نداده‌اند، و ایشان را نیز احتراز اولی بود، چه مرد در منزل مانند دل باشد در بدن، و چنانکه یک دل منبع حیات دو بدن نتواند بود یک مرد را تنظیم دو منزل میسّر نشود.

 خواجه مسلماً به آیات قرآن و احکام شریعت و سنّت واقف است و در صفحۀ بعد همین متن (ص ۲۱۹) به احادیث مربوط به منع زنان از آموختن سورۀ یوسف و نیز منع کلی آنان از خوردن شراب نیز اشاره می‌کند. روا دانستن تعدد زوجات برای ملوک هم البته معلوم است که از چه روست، البته نه آنکه او به‌طور صریح می‌گوید. با این همه، حتی آنان را نیز از این کار برحذر می‌دارد. باری، فساد کم داشتیم، حالا براندازی «خانواده» را هم کلید زده‌اند. خدا عاقبت این کشور و مردمش را ختم به خیر گرداند و همۀ مسلمانان و نامسلمانان را از شرّ «سِفاهت» سُفها در امان بدارد. آمین یا رب العالمین.

 * نخستین انتشار، فل سفه، ملکوت،۲۲ آبان ۱۳۹۸.

• کوروش, چرا؟

چرا برخی مردگان در زمانی معاصر «زنده» می‌شوند، آیا آنان برای اکنونیان سخنی و پیامی دارند؟ یا اکنونیان به آنان نیازی دارند؟ معاصران از جان «مردگان» چه می‌خواهند؟ کشف و بازیابی «شخصیتی» دینی یا سیاسی، «هنرمند» یا «اثری هنری»، «احیا»ی فلسفه‌ای باستانی، دین یا مذهبی باستانی، یا آداب و رسومی قدیمی در زمانی معاصر، یا حتی خواست احیای فرهنگ و هنر باستان، همچون رنسانس اروپایی، پدیداری نامعمول و نادر نیست. در واقع، یکی از الگوهای مکرر تاریخ انسان است و شاهدی است بر اینکه در تاریخ انسان «مرگ» برای اندیشه و فرهنگ و هنر در کار نیست و همواره حتی امکان بازگشت به واپس‌مانده‌ترین اشکال زندگی برای انسان و جامعۀ انسانی وجود دارد: از بازگشت به ادیان و عرفان‌ها و مذاهب و فلسفۀ باستان گرفته تا حتی زندگی بدوی و طبیعی در دامن طبیعت. بنابراین اگر بازگشت به فرهنگ یونان و روم باستان روا باشد (رنسانس و کلاسیسم ادبی و هنری)، چرا بازگشت به سَلَف صالح و اسلام ناب محمدی (سلفیه)، یا صدر مسیحیت (بنیادگرایی/اصول‌گرایی مسیحی)، یا یهودیت (بنیادگرایی/اصول گرایی یهودی)، یا بودا و کنفوسیوس و آیین ذن و بازگشت به ایران باستان و … ناروا باشد؟ (پاسخ به این پرسش را که بازگشت به کدام‌یک از اینها برای انسان ایرانی سودمند است در «بازگشت به کدام خویشتن؟» خواهم داد). اما بازگردیم به کوروش.

 در کوروش چه چیزی هست که او را معاصر ما می‌کند؟ بنا بر اصلی هرمنوتیکی (فهم هر چیز) فهم همواره از چشم‌انداز اکنون صورت می‌گیرد. بنابراین هر تاریخی همواره تاریخ زمان حال است. پس، اینکه ما در کوروش چیزی ببینیم یا معاصران ما در کوروش چیزی ببینند که گذشتگان ندیده‌اند ضرورتاً از زمرۀ جعل و تحریف و دروغ نیست، بلکه از زمرۀ اسباب فهم است: چشم ما مسلح به ارزش‌های امروز چیزهایی را در گذشته می‌بیند که شاید گذشتگان به آنها بی‌توجه بوده‌اند، اگر نه به طور کلی، دست کم به‌طور حداکثری. شاید بتوان گفت شهرت «کوروش» بیشتر مدیون یهودیان و یونانیان است، و از همین روست که در غرب جدید نیز گرامی داشته می‌شود، چون از راه میراث فرهنگی و تاریخی رسیده است. از میان نام‌های اشخاص در فارسی شاید تنها نام کوروش باشد که در زبان انگلیسی بیشترین بسامد را داشته باشد (رتبۀ این نام در میان نام‌هایی که امریکایی‌ها برای پسران‌شان بر می‌گزینند ۳۸۹ است و روستایی به نام «سایرس» نیز در ایالت مینه‌سوتای امریکا هست) و البته شخصی که این نام را دارد شاید نه زرتشتی باشد و نه ایرانی یا از تباری ایرانی. «کوروش» را به فرانسه «سیروس» و به انگلیسی «سایرِس» (Cyrus) می‌گویند. در انگلیسی می‌تواند هم نام شخص (مذکر) باشد و هم نام خانوادگی او، مانند سایرس ونس (سیاستمدار مشهور امریکایی) و مایلی سایرس (خوانندۀ زن امریکایی).

همان‌طور که گفتم نام او را یهودیان بلندآوازه کردند، چون «نجات‌بخش»شان بود, نه به معنای مسیح موعود بلکه به معنای سیاسی. یونانیان به شناخت او علاقه‌مند بودند، چون به «شناخت انسان» و «کشورداری» و «تربیت» فرد و بهترین راه‌های آن می‌اندیشیدند. با این همه علاقۀ آنها بدون تفکر انتقادی هم نبود. و امروز در سازمان ملل او را گرامی می‌دارند، چون اهل «تحمّل» بود و نه «تحمیل». البته «تحمّل» با کشورگشایی و جنگ منافاتی ندارد. اول می‌گیری و بعد هرچه خواستی برمی‌داری و هرچه را «بی‌خطر» دیدی آزاد می‌گذاری. «تحمل» فضلیتی بی‌غل و غش نیست. در سیاست شاید حتی‌نتوان گفت که فضیلتی اخلاقی (شخصی) باشد، بلکه بیشتر تدبیری برای فرار از «سرکوب» و «جنگ دائمی» باشد: «مصلحت نظام» است به نحو احسن. و اما امروز «کوروش» برای ما کیست؟ ۱) شاید دنباله‌روی از ارزش‌های جهانی باشد، وقتی غربیان او را «محترم» می‌دارند ما چرا نداریم؟ ۲) شاید سرخوردگی از «نظام حاکم» و «دین رسمی» و «ارزش‌های تحمیلی» باشد؟ ۳) شاید بازگشت به خویشتن و بازیابی خود راستین باشد؟ هرکدام از اینها باشد، ارزش آن را دارد که به آن بیندیشیم و ببینیم چرا می‌خواهیم؟ چرا دوست داریم «کوروش» را بستاییم؟

 * نخستین انتشار، فل سفه، ملکوت، ۹ آبان ۱۳۹۸.