• باز هم دربارۀ bite the bullet

این کار ترجمه هم جذاب است و هم کُشنده و وقت‌گیر، به ویژه وقتی که آدم بخواهد خوب ته و توی قضیه را در بیاورد. دیروز دوستم پیغام داده بود که خوب است چندتا مثال فلسفی هم برای این «زهرنوشی» فلسفی، یا «تن دادن به نتایج ناخوشایند نظریه‌ها» در فلسفه پیدا کنی! امروز داشتم اطاعت امر او می‌کردم که به این دو صفحه در ابتدای کتابی دربارۀ «حدود مهربانی» رسیدم. دیدم نویسنده ناگزیرشده در ابتدای کتابش دو صفحه دربارۀ معنای همین اصطلاح در فلسفه توضیح دهد تا خواننده کاملا بفهمد که او این اصطلاح را به چه معنایی دارد به کار می‌برد. خدا خیرش دهد که خیال نمی‌کند هرکه از کودکی به زبان انگلیسی سخن می‌گوید یا با این زبان آشناست معنای همۀ اصطلاحات و کلمات را در این زبان می‌داند!

• ترجمه‌های فرانسوی برای «گلوله را گاز بگیر!»/«دندان به جگر بگذار!»

یکی از راه‌های مطمئن شدن از ترجمۀ خود یا آموختن نظریه‌های ترجمه نگاه به ترجمه‌ای دیگر از همان متن به زبانی دیگر است. به‌طور نمونه، اگر متنی را بخواهیم از انگلیسی به فارسی ترجمه کنیم و ترجمه‌ای فرانسوی یا آلمانی یا ... نیز از آن در اختیار داشته باشیم، این ترجمۀ دوم می‌تواند به اعتماد به نفس ما و نیز اطمینان‌مان از ترجمه‌مان کمک شایانی بکند. ما در مقایسه و در مقابله هم به تفاوت زبان‌ها و برگردان‌ها و هنر مترجم پی می‌بریم و هم احتمالاً به ضعف‌ها و نقص‌ها. آن‌گاه می‌بینیم که هم مترجمان اروپایی گاهی بسیار از متن دور می‌شوند و به اصطلاح آزاد ترجمه می‌کنند، هم گاهی کلمه به کلمه یا تحت‌اللفظی ترجمه می‌کنند، هم گاهی جا می‌اندازند و هم گاهی اشتباه می‌کنند و هم در اغلب موارد بسیار دقیق ترجمه می‌کنند.

• گلوله را گاز بگیر!: یعنی چه؟

برخی چیزها هست که آدم سالها آنها را می‌شنود و بی هیچ اندیشه‌ای تکرار می‌کند، تا اینکه یک روز ناگزیر می‌شود دربارۀ آنها فکر کند. آن‌گاه می‌رود تحقیق می‌کند و بعد می‌بیند عجب نادانی بوده است! دیروز با دوستی مترجم و از اصحاب فلسفه و اهل نظر همراه بودم، از من پرسید: «اصطلاح bite the bullet را دیده‌ای یا شنیده‌ای؟» گفتم: «آری. این عنوان فیلمی وسترن است که به «گلوله را گاز بگیر!» ترجمه‌اش کرده‌اند. چطور مگر؟» گفت: «این اصطلاح به معنای تحمل درد و رنج و خاموش ماندن است و ترجمۀ تحت‌اللفظی‌اش معنایی ندارد! اینکه این اصطلاح این گونه در انگلیسی ساخته شده است از این رو بوده است که در قدیم چون بیمار را برای عمل جراحی بیهوش نمی‌کرده‌اند گلوله‌ای از نخ در دهانش فرو می‌کرده‌اند و به او می‌گفته‌اند: «گلوله را گاز بگیر!» بدین سان بوده است که این اصطلاح به کنایه از «فریاد نزدن و تحمل درد و رنج» در انگلیسی به کار رفته است». گفتم: «عجب!» و بعد سعی کردم معادلهایی در فارسی برایش پیدا کنم. گفتم: «شاید "خون می‌خورم و خاموشم" حافظ معادل بسیار خوبی باشد برای این اصطلاح! اما بعد چیزی دیگر به فکرم رسید: "دندان روی جگر گذاشتن". گفتم این دیگر عالی است». دوستم گفت: «نه. در متنی که من دارم هیچ‌کدام از اینها معنایی ندارد. تحمل درد و رنج و خاموش ماندن و این جور چیزها به این متن نمی‌خورد!» گفتم: «پس با نویسنده‌اش مکاتبه کن. از خودش بپرس!» گفت: «گمان می‌کنم باید همین کار را بکنم!»

امروز صبح اول جست و جویی در اینترنت کردم. آن را به‌راحتی یافتم و برای دوستم فرستادم. نمی‌دانم دوستم در اینترنت جست و جو کرده بود یا فقط رفته بود سراغ کتابهای لغت؟ به هر حال، این مدخل «ویکی پدیا» توضیحات خوبی دربارۀ اصل و منشأ این اصطلاح داده بود. بعد هم رفتم سراغ کتابهای لغت فارسی تا ببینم چه کرده‌اند با این اصطلاح؟ «فرهنگ معاصر هزاره»، زیر نظر مرحوم حق‌شناس، معادلهای «خم به ابرو نیاوردن» و «تحمل کردن و دم نزدن» را پیشنهاد کرده بود. حالا من «دندان روی جگر گذاشتن» را هم پیشنهاد می‌کنم. اما این اصطلاح در فلسفه معنایی دیگر دارد و آن عبارت است از «پذیرش نتایج ناخواسته و نامطلوب و ناخوشایند استدلالها و نظریه‌ها و عقاید مسلّم پنداشته».

نمی‌دانم آن زمانها که آن فیلم وسترن را می‌دیدیم و این عنوان را می‌خواندیم یا می‌شنیدیم که «گلوله را گاز بگیر!» چه در ذهن‌مان می‌گذشت؟ شاید تصور می‌کردیم که کسی مانند شعبده بازها می‌تواند گلولۀ شلیک‌شده از تفنگ یا هفت تیر را در میان دندانهایش بگیرد! اما این عنوان دقیقاً از آن رو برای این فیلم انتخاب شده است که یکی از شخصیتهای آن، سوارکاری مکزیکی، دندان درد دارد و باید تا آخر مسابقه این درد را تحمل کند و به اصطلاح «دندان روی جگر بگذارد!» چه جهانی است این جهان زبان و ترجمه!

• زبان اولیای کژ و کوژ امور، حاکمان و فرمانروایان

Woe unto them that call evil good, and good evil; that put darkness for light, and light for darkness; that put bitter for sweet, and sweet for bitter! Woe unto them that are wise in their own eyes, and prudent in their own sight! (Isaiah 5:20,21)

«وای بر آنانی که بدی را خوبی و خوبی را بدی می‌نامند* آنان که تاریکی را به جای نور و نور را به جای تاریکی می‌گذارند* آنان که تلخی را به جای شیرینی و شیرینی را به جای تلخی می‌گذارند * وای بر آنان که در چشم خود حکیم‌اند و به دیدۀ خود دوراندیش» (کتاب اشعیاء نبی، باب پنجم، آیات ۲۰ و ۲۱)

کژی، کژنمایی، دروغ، تحریف همواره مهمترین ابزار سلطه و کسب قدرت و دوام قدرت حاکمان بوده است. آنان بدون دروغ و تحریف و وارونه‌نمایی لحظه‌ای قادر به ادامۀ حیات نیستند. و در این راه، البته، اعوان و انصارشان کم نیست.

• در آن سوی شب و روز

برای فهم برخی اندیشه‌های و جریانهای تاریخی و قضاوت در خصوص آنها، درست یا غلط، آدم باید آن عصر را زیسته باشد یا به نحوی باز بتواند زیست، با شناختی از تمامی آثار هنری و فکری آن دوره و آن سرزمین و سرزمینهای دیگر، تا بفهمد چرا مردمانی در عصری آن گونه می‌اندیشیدند و آن گونه می‌زیستند و آن گونه عمل می‌کردند که ما امروز نمی‌اندیشیم یا دوست نداریم بیندیشیم و زندگی کنیم؟ به نظر شما این شعر شفیعی کدکنی که در سال ۱۳۵۰ منتشر شده است در رثای چه کسانی است؟