• روبسپیر و پرستش «قادر متعال»

 فروردین ۸٩

شاید در عصر جدید هیچ مفهومی مانند «انقلاب» نتوان یافت که در تاریخ سیاسی جهان جدید نقشی بسیار تعیین‌کننده‌ ایفا کرده باشد. در اهمیت آن، نخست، همین بس که ما امروز نمی‌توانیم از تعبیری استفاده کنیم که همچون «انقلاب» روندهایی مانند تغییر و توسعه و رشد را تجسم بخشد. این مفهوم به دلیل همین خصوصیات به زبانهای علوم طبیعی و اجتماعی نیز وارد شده است تا آنجا که برای ما اکنون دشوار است تصور کنیم که بدون آن چگونه می‌توانیم شروع به اندیشیدن کنیم. دومین نکته‌ای که اهمیت این مفهوم را برای تاریخ سیاسی جهان جدید آشکار می‌کند این است که اکثر قدرتهای بزرگ سیاسی جهان معاصر ما — امریکا، فرانسه، روسیه، چین — همگی بعد از اعلام گسستی انقلابی از گذشته‌های پیش از انقلابی خود تأسیس شده‌اند. آنچه در همۀ این کشورها به نام «انقلاب» رخ داد بعدها به الگویی تقلیدپذیر برای بسیاری کشورها تبدیل شد، کشورهایی که شاید از «انقلاب» تنها نابودی بی‌محابای ساختارهای اجتماعی، به زیر افکندن حقوق انسانی، مشروع ‌شمردن هر عملی به نام «انقلاب»، از جمله توقیف و اعدام و شکنجه و مصادرۀ اموال مخالفان، به خدایی رساندن «دولت»، و ساختن جبارانی فرعونی به نام «رهبر» را برای مردمان محروم سرزمین‌هایشان به ارمغان آوردند. بنابراین، شاید نگاهی به نخستین سرمشقهای انقلابها بتواند به ما نشان دهد که میان آنچه در نخستین انقلابهای جهان رخ داد، و پیامدهای بعدی آن، و آنچه در تقلیدهای بعدی از آنها در کشورهای دیگر صورت گرفت، چه شباهتها و چه تفاوتهایی را می‌توان مشاهده کرد. ایدئولوژیهای انقلابها شاید متفاوت بود، اما برخی اعمال و پیامدها شاید شبیه بود.

• کارخانۀ آدم‌سازی: انسان «پشم» نیست

سه شنبه ۲٧ بهمن ۸۸

مدتی است که در کشور ما برخی از صاحبان قدرت و برخی از اصحاب شریعت از چیزی به نام خطر «علوم انسانی» سخن می‌گویند. تصور آنان بر این است که علوم انسانی «اعتبار دیانت» و «اقتدار حکومت» را در اندیشۀ افراد ضعیف می‌کند و آنان را مستعد نافرمانی و شورش می‌سازد، چه این شورش بر ضد دین و آداب و رسوم و شیوه‌های مألوف زندگی در جامعه باشد و چه در برابر قدرت حاکم. واقعیت این است که این سخنان چندان تازه نیست و ما این سخنان را سالهاست که به صورتهای مختلف از ابتدای انقلاب تاکنون شنیده‌ایم: از دانشگاهی که قرار بود «کارخانۀ آدم‌سازی» باشد تا «تهاجم فرهنگی» و اکنون نیز باز ماجرای «علوم انسانی». نتایج این سخنان را نیز البته دیده‌ایم: تعطیلی سه سالۀ دانشگاهها در سالهای ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۲ و اخراج استادان و آموزگاران و دبیران و گزینش دانشجویان و استادان و سهمیه‌بندی‌های گوناگون و نیز ممیزی کتابهای درسی و غیردرسی و .... در اینکه این سخنان برای رسیدن به چه مقاصد پیدا و پنهانی دیگری ممکن است باشد، اکنون نمی‌خواهم در اینجا بحث کنم. فرض می‌گیرم که گویندگان این سخنان صادق‌اند و قصد اصلاح دارند. آنچه اکنون می‌خواهم از آن بحث کنم این است که کسانی که چنین تصوری از «دانشگاه» و «کتاب» و «آموزگار» و «دانش‌آموز» و «دانشجو» و «خواننده» دارند اساساً چه تصوری از «انسان» دارند و چگونه می‌خواهند به انسان «ساختۀ خود» دست یابند؟ از سوی دیگر، می‌توان این پرسش را کرد که آیا اساساً چنین تصوری را می‌توان «علمی» و «معنوی» و «انسانی» و «دینی» خواند. در اینجا می‌کوشم بررسی کنم که چنین نگرشهایی تا چه اندازه می‌توانند «نامعقول» و «ناعلمی»، مبتنی بر فهمی نادرست از «طبیعت» انسان، و مباین با «کرامت» انسانی و نابودکنندۀ «اخلاق» و «معنویت» و «دین» باشند و اینکه بر خلاف ادعا چرا چنین نگرشهایی دربارۀ «انسان» جز به تباهی «شخصیت» انسانی و «رکود» و «عقب‌ماندگی» اجتماعی و «مادی‌سازی» و سرانجام «خشونت تمام عیار» نمی‌انجامد.

• معنا و اهمیت «فلسفی» آشویتس

یکشنبه ۱۸ بهمن ۸۸

اکنون ۶۵ سال از زمانی می‌گذرد که پای نخستین سربازان اتحاد جماهیر شوروی، در پایان ژانویۀ ۱۹۴۵، به آشویتس رسید و درهای این اردوگاه به روی فاتحان جنگ گشوده شد. این اردوگاه در هنگام ورود سربازان شوروی ۷۰۰۰ زندانی داشت که همۀ آنان تقریباً بازماندگان آن یک و نیم میلیون نفری بودند (۹۰ درصد آنها یهودی بودند) که به این اردوگاه آورده شده بودند. چند روز قبل از رسیدن سربازان شوروی، نازیها ۶۵۰۰۰ نفر از این بازماندگان را از میان برده بودند تا هیچ سندی برای این جنایت عظیم باقی نماند. در طی سالهایی که از این واقعه گذشته است مباحثات بسیاری دربارۀ این اردوگاه زندانیان غیرنظامی و نسل‌کشی صورت گرفته در آن وجود داشته است: از شمار واقعی کشته‌شدگان، تا کسانی که منکر هرگونه نسل‌کشی یهودی در آن شده‌اند، همچنین بحثهایی دربارۀ ملیت و دین و مذهب و اخلاق «گردانندگان» این اردوگاه. اکنون بعد از ۶۵ سال می‌توان پرسید که «آشویتس» چه معنا و چه اهمیتی می‌تواند برای ما در مقام موضوعی فلسفی داشته باشد، آیا اصلا می‌توان چنین واقعه‌ای را به مسأله‌ای فلسفی تبدیل کرد؟

• خون‌آشامی و جاودانگی

جمعه ۲۵ دی ۸۸

داستانها و افسانه‌ها، آن‌طور که امروز اسطوره‌شناسان معتقدند و ناقدان ادبی سعی در کشف راز و رمزشان دارند، از ویکو و یونگ و الیاده و پراپ گرفته تا ریکور، صرفاً تخیلات موهوم انسانهای بدوی نیستند. این داستانها، که پیش از آن به وجود آمدند که انسان خودآگاهانه به داستانپردازی روی آورد، آن حقایقی را بیان می‌کنند که انسان در طی سالیان دراز زندگی تاریخی خود تجربه کرده و به ساده‌ترین صورت بیان کرده است. سادگیی که امروز می‌تواند برای ما رشک‌برانگیز باشد. واقعاً چه داستانهایی بهتر از ضحاک یا فرعون می‌تواند به بهترین نحو نظامهای ضدانسانی استبدادی را معرفی کند؟ خصوصیات این نظامها را در کجا بهتر از این داستانها می‌توان یافت؟ — خصوصیاتی که امروز نیز آن را می‌توان در جامه‌ها و جامعه‌های دیگر بازیافت. یکی از چیزهایی که ما امروز در صورت فانتزی، در فیلمهای ترسناک، عادت به دیدنش کرده‌ایم «خون‌آشام»ها و «دراکولا»هایند. «خون‌آشام»‌ها ظاهراً موجوداتی هستند که بیش از دیگران عمر می‌کنند یا می‌خواهند عمری جاودانی داشته باشند. چیزی که در این میان مهم است این است که آنها برای زنده ماندن چاره‌ای جز «خونخواری» ندارند. آنها موجودات «تاریکی»اند، شبها «زنده» و «فعال» می‌شوند، «نور» را نمی‌توانند تحمل کنند، «عشق» برای‌شان «مرگ‌آور» است و «کینه» و «انتقام» تنها چیزی است که به آنها «انگیزه» حیات می‌دهد. بنابراین، به نظر می‌آید که برای انسانها تصور زندگی جاودانه در این جهان جز برای موجودات «خونخوار» میسر نیست. همین‌گونه‌اند «خودکامگان» و «نظامهای سیاسی»غیرانسانی. ریختن خون و کشتن می‌تواند مدتی آنها را زنده نگه دارد، شاید برای ده یا بیست سال، تا وقتی باز نسلی تازه سر بر دارد و «داد» بستاند. اما هر نظام سیاسی در عمر خود چندتا ۲۰ سال می‌تواند داشته باشد؟ — چندبار می‌تواند بکشد؟ چند نسل را می‌تواند تباه کند؟

خب، در مقابل «خونخواری» جاودانه‌ساز، «عشق» و «ایثار» و «تسلیم به مرگ» وجود دارد، مرگی که انسان از آن استقبال می‌کند، در جایی که زندگی و عشق و دیگری می‌تواند حاملهایی برای جاودانگی باشند. انسانی که «خونخوار» نباشد دیگری را «فدا» نمی‌کند تا خود زنده بماند. خود را فدا می‌کند تا «دیگری» زنده بماند. ما هیچ وقت مرد یا زنی که جان خود را به خطر می‌اندازد تا انسانی دیگر را از مرگ برهاند، حتی گاهی برای اینکه حیوانی را نجات دهد، سرزنش نمی‌کنیم — همچون وقتی که شکاربانی جان خود را برای حمایت از حیوانات از دست می‌دهد، یا راننده‌ای در جاده برای زیر نگرفتن حیوانی خود را به سختی یا خطر مرگ می‌اندازد. ما بر این اعتقادیم که «انسان کسی است که مرگ خودش را مقدم بر مرگ دیگران بداند». اما «خودکامه»، ضحاک و فرعون و اژدها و خون‌آشام و دراکولا، کسی است که همه را می‌کشد تا خود زنده بماند. اما داستانها می‌گویند: اژدها نیز می‌میرد.

• زنده‌باد زاپاتا!

در فیلم ماندگار و به یاد ماندنی زنده‌باد زاپاتا (۱۹۵۲)، ساخته‌ی الیا کازان، با فیلمنامه‌ای درخشان از جان اشتاین‌بک و تهیه‌کنندگی هوشمندانه داریل ف زانوک و بازی استثنایی مارلون براندو، دو صحنه‌ی تداعی‌کننده هست که هرگز از یادم نمی‌رود. در آغاز فیلم گروهی از کشاورزان ستمدیده برای دادخواهی به نزد رئیس جمهور می‌روند تا از ستم نظامیان و کارگزاران دولت شکایت کنند. رئیس جمهور که قصد دست به سر کردن شاکیان را دارد پاسخی طفره‌آمیز می‌دهد. یکی از کشاورزان باهوش که این پاسخ را برنمی‌تابد خواستار رسیدگی فوری رئیس جمهور و به پشت گوش نینداختن درخواست‌شان می‌شود. رئیس جمهور به خشم می‌آید و نام او را می‌پرسد و در برگه‌ای یادداشت می‌کند، برای اینکه در موقع مقتضی پاسخ این گستاخی را بدهد. مرد جوان خودش را معرفی می‌کند: امیلیانو زاپاتا. کشاورزان ستمدیده از کاخ ریاست جمهوری بیرون می‌روند. امیلیانو زاپاتا دیگر از شکایت به مراجع قانونی دست برمی‌دارد و قیام می‌کند تا خود داد خویش بستاند. او به رهبری انقلابی بدل می‌شود و جنگ داخلی را می‌برد و به رئیس جمهوری می‌رسد. اما او سرمست خوشگذرانی و ریاست می‌شود. مدت زمانی بعد، روزی گروهی از کشاورزان به دادخواهی به نزد او می‌آیند. سر و وضع آنان بی‌شباهت به همان گروه نخست ابتدای فیلم نیست. زاپاتا با بی‌حوصلگی به شکایت آنان گوش می‌دهد و به آنان پاسخی سرسری می‌دهد تا هرچه زودتر پی کارشان بروند. یکی از کشاورزان که از این پاسخ خشنود نیست به او اعتراض می‌کند. زاپاتا نام او را می‌پرسد و همینکه قلم به دست می‌گیرد تا این نام را یادداشت کند بی‌اختیار به یاد مشابهت رفتار آن کشاورز با رفتار خودش در گذشته و رفتار کنونی خودش با رفتار رئیس جمهور گذشته می‌افتد. قلم را به کناری می‌گذارد و دوباره همان انقلابی می‌شود که بود. او دیگر نمی‌تواند رئیس جمهور بماند، چون باید برای ماندن «در قدرت» به روی بسیار چیزها چشم بپوشد. او اکنون فهمیده است که چگونه «قدرت» آدمها را عوض می‌کند. او به مبارزه بازمی‌گردد، اما با همدستی یکی از یاران قدیمی خود به درون تله‌ای می‌رود که دشمنانش برایش چیده‌اند. او چنان تیرباران می‌شود که جسدش دیگر شناختنی نیست. زاپاتا قبل از مرگ هنگامی که پی به توطئه می‌برد «اسب سفید» خودش را از مهلکه فراری می‌دهد. خائن توطئه‌گر فریاد می‌زند: اسب را بزنید. اسب را بزنید. اما اسب به کوهستان می‌رود. مردم خبر مرگ زاپاتا را می‌شنوند و جسد او را می‌بینند، اما باور نمی‌کنند. اسب بی‌سوار در کوهستان شیهه می‌کشد و سم بر زمین می‌کوبد. مردم باور دارند که آن «اسب سفید» روزی با سوارکار واقعی خود باز خواهد گشت.