• رشک و عدالت

روز پنجشنبه نوشته‌ای خواندم از آقای دکتر مرتضی مرديها. عنوان مطلب چنين بود: «چرا انسانها شورش می‌کنند؟» گفتن يا نوشتن برخی چيزها، صرف نظر از اينکه درست يا غلط باشند، بسيار سودمند است، اما برای گفتن و نوشتن‌شان بايد شجاعت داشت. مهم نيست که آدم را دست بيندازند، يا نوشته‌اش را به سطل آشغال بيندازند، يا اصلاً درخور توجه ندانند و نخوانند. کسانی که آن قدر به معلومات خود شيفته‌اند که از سر برخی نوشته‌ها پوزخندزنان می‌گذرند و قيافه‌ی همه‌چيزدانی را به خود می‌گيرند که همه‌چيز از قبل برايشان معلوم است، جز به آنچه می‌دانند چه چيزی می‌افزايند؟ نادانی اينان کجاست که خواهان آموختن باشند، وقتی که همه‌چيز برايشان آن قدر روشن است که هرچه را با دانش‌شان راست نيايد، راهی سطل آشغال می‌کنند و بزرگترين هنرشان اين است که ديگران و آيندگان را نيز از آنچه خود روا نمی‌دانند محروم می‌کنند؟ راستی، وقتی از چيزی خوش‌مان می‌آيد از آنچه می‌دانيم لذت می‌بريم يا از آنچه نمی‌دانيم؟ چه بسيار نظريه‌های علمی و فلسفی که همين افراد «عالم» بر آنها سرپوش گذاشتند، چرا که خلاف دانسته‌های آنان بود. اما آنان خود چه می‌دانستند؟ آنان غير از آنکه سردبير و ويراستار و تهيه‌کننده و ناشر و رئيس دولت بودند، و تنها معيارشان قدرت‌شان بود که بر هرچه ناروا می‌شمرد راه می‌گرفت، چه صلاحيت ديگری داشتند؟ بله، آنان نيز شايد علمی داشتند، اما علمی به جمودگراييده، که فقط از دانسته‌ها نشخوار می‌کند، و با جهان انديشه و جسارت آن ناآشناست. به هر حال، کاری که «سرمشق»ها يا «پاردايم»ها يا «گفتارهای مسلط» در هر دوره‌ای انجام می‌دهند همين است که مقاومتی ايجاد کنند دربرابر هرآنچه نو و خلاف آمد عادت است. اين هم البته هميشه مذموم نيست. بخشی از زندگی است که به ثبات و نظام نيازمند است. اما همواره دليرانی نيز هستند و بايد باشند که از ملامت هيچ ملامتگری نهراسند و بر آنچه می‌دانند استوار بمانند و برای عصری ديگر دانشی استوار فراهم آورند که زندگان را سودمند افتد و باز در دورانی ديگر دليری پيدا شود و باز عهد دانش به مين منوال ديگر کند. اين است قاعده‌ی زندگی و قاعده‌ی دانش. بدبخت کسی که در اين معامله به آموخته‌های خود شادی کند و در به روی هر سخن تازه بسته و به نشخوار تفاله‌های ذهن عقيم خود سرگرم شود. فرق نويسنده و متفکر و پژوهشگر خلاق با آموزگار معمولی دانشگاه يا سردبير و ويراستار و روزنامه‌نگار و ديگر کارمندان و خدمتگزاران فرهنگ و ديگر کاسبکاران و قدرتمندان در همين جاست که او به چيزی دست می‌يازد که هنوز برای ذهن برخی حتی فکر کردن به آن گناهی عظيم است. باری، سخن آقای مرديها گرچه برای برخی غريب می‌نمود، متأسفانه، چندان غرابتی هم نداشت و سده‌ای پيش فيلسوفی آلمانی اين دليری را کرده بود و از آن «کليد»ی ساخته بود برای گشودن يکی از بزرگترين معماهای تاريخ بشری که در قرن نوزدهم به طوفانی ويرانگر تبديل شده بود، طوفانی که همه‌‌ی نظامهای اجتماعی را به لرزه می‌انداخت: عدالت.

• سخنرانی

سارتر از نخستين نويسندگانی بود که در آغاز نوجوانی شناختم. نمايشنامه‌ها و رمانها و مقاله‌هايش را می‌خواندم و او را دوست داشتم. اما بعد از انقلاب علاقه‌ام را به او از دست دادم و از ريمون آرون بيشتر خوشم آمد — از آدمهای فاضل و استاد دانشگاه بيشتر خوشم می‌آمد و از روشنفکری بيزار بودم. هميشه فکر کرده‌ام که در روشنفکران نوعی دغلکاری وجود دارد. به هر حال، چهارشنبه ۲۷ مهر در خانه‌ی هنرمندان درباره‌ی او سخن گفتم. بخش اول اين سخنرانی در سايت خانه‌ی هنرمندان منتشر شده است، اما کاملش را می‌توانيد در همين جا بخوانيد.  

• قبل و بعد

امروز چيزی می‌خواندم درباره‌ی وضعيت فقر در جامعه، به روايت خبرگزاری ايسنا. اين مسأله ديگر آن قدر بديهی شده است که گفتنش شايد تکرار مکررات باشد. همه می‌دانند. چيزی که در اين سه دهه‌ی بعد از انقلاب شاهدش بوده‌ايم برای برخی «همه‌چيز» از «هيچ» و برای برخی «هيچ» از «همه‌چيز» بوده است. در گوشه‌ای از شهر آپارتمانها و خانه‌هايی هست که قيمت‌شان از ميليارد گذشته است، جشن عروسيی که در يک شب ۵۰ ميليون تومان آب می‌خورد، برای جشن عروسی يا مجلس ترحيمی فقط ۱۲ ميليون تومان گل می‌آورند، ماشينی که ۲۰۰ ميليون تومان قيمت دارد، روحانی - قاضی ۷۵ ساله‌ای که زن سومش ۱۸ سال دارد، کارخانه‌دار ۵۵ ساله‌ای که اهل و عيال را گذاشته کانادا و حالا هرشب با دلبری ۲۵ ساله چنان از پله بالا می‌رود که مات و مبهوت می‌شوی اينها را از کجا گير می‌آورد! و آن سوی شهر، نه کنار همين کاخها و باشگاهها، همين چهارراه کامرانيه، دخترکی ساعت ۱۰ شب با روپوش مدرسه به تو آدامس می‌فروشد. به چهره‌اش که نگاه می‌کنی آن قدر با ادب است که گمان نمی‌کنی هرگز فروشنده‌ای با چنين معصوميتی ديده باشی. آدامس را که می‌خری، قيمت کارخانه را هم نشانت می‌دهد تا خيال نکنی گران خريده‌ای! چه دنيايی است، اين دنيای آقای ما.

• سارتر به روايت بی بی سکينه

ديروز صبح از اتفاق به «پيوند»ی برخوردم به نوشته‌ای درباره‌ی سارتر در سايت فارسی «بی بی سی». عنوان نوشته چنين بود: «سارتر، بر فراز معبد روشنفکری». عنوان مطلب مانند سنگی به سرم خورد و گيج و منگ شدم. اما به خواندن ادامه دادم و هرچه جلوتر رفتم بيشتر متعجب شدم. با خودم گفتم چگونه ممکن است کسی چنين چيزهايی را نوشته باشد و «بی بی سی» هم منتشر کرده باشد. بالاخره، تصورم اين بود که در «بی بی سی» افرادی نخبه و حرفه‌ای کار می‌کنند. اما بالاخره، ايرانی ايرانی است و هرکجای دنيا هم که برود، سهل‌انگاری و بی‌خيالی‌اش معلوم است. کی به کی است! آيا می‌پنداريد اينهايی که در خارج‌اند اگر به ايران بيايند، بهتر از اين احمقهايی‌اند که در داخل «سوار»ند (البته دور از جان شما!). اگر اين طور بود که در اين مملکت «انقلاب» نمی‌شد! اما سخت نگيريم. خُب پيش می‌آيد ديگه و البته اين هم از ضعفهای کار روزنامه‌نگاری است. بی بی سی انگليسی هم شايد همين عيبهايی را داشته باشد که بخش فارسی‌اش دارد. به دستگاههای خبری و روزنامه‌نگاری اصلاً نبايد اعتماد کرد، حالا هر نامی می‌خواهند داشته باشند، حالا همه همه‌کار می‌کنند و هرکس آن قدر برای در آوردن يک لقمه نان می‌دود که ديگر حتی نمی‌فهمد چه می‌نويسد يا چه می‌خواند. خوانندگان هم ان شاء الله هرچه می‌خوانند زود فراموش می‌کنند و اين چيزها تأثير چندانی در ذهن‌شان نمی‌گذارد که بخواهيم نگران سلامتی فکری آنان باشيم، و مگر در عصر «دريدا» و «دريداخوانی» ديگر درست و غلطی وجود دارد که کسی نگران «درست» و «غلط» باشد؟ اما خب، شايد خود کسانی که اين جور چيزها را می‌نويسند و کسانی که اين جور چيزها را منتشر می‌کنند، امر به خودشان مشتبه شود و متوجه نشوند چه دسته‌گلهايی به آب می‌دهند، و برای اينکه نگويند کسی نمی‌فهمد، يا کی به کيه، و بالاخره کمی مواظب آنچه می‌نويسيم باشيم، سنگها و سوزنهايی را که رفت زير دندانم به شما نشان می‌دهم، تا بعد از اين آشپزباشيها بيشتر دقت کنند. (برای فروتنی: اين البته معنايش اين نيست که من خودم از اين اشتباهها نمی‌کنم!) هيچ وقت يادم نمی‌رود يک روز سال ۵۸، خانه‌ی يکی از آشنايان در تهران، داشتم پلو قورمه سبزی می‌خوردم که ناگهان متوجه شدم يک سوزن خياطی روی زبانم است. هروقت يادم می‌افتد بدنم می‌لرزد.

• بيچارگی فکری

امروز، صبح و ظهر، يک مقاله‌ی بد و يک مقاله‌ی خوب خواندم: مقاله‌ی بد از سايت بی بی سی بود، نوشته‌ای مربوط به چندماه قبل و به مناسبت صدمين سالگرد تولد سارتر، با عنوان «سارتر، بر فراز معبد روشنفکری». اين مقاله تنها حاوی اطلاعاتی نادرست درباره‌ی سارتر نبود، نخستين چيزی که از مطلبی روزنامه‌ای درباره‌ی شخصيتی فلسفی انتظار می‌رود، بلکه حاوی توصيفات و نتيجه‌گيريهای بی‌پايه و اساس نيز بود. تصميم داشتم امروز درباره‌ی اين مقاله چيزی بنويسم (حالا می‌گذارم برای فردا)، اما ظهر که به خانه آمدم در «شرق» مطلبی از دکتر حسين دهشيار خواندم که برايم بسيار چشمگير بود، به‌ويژه با توجه به بحثی که خودم می‌خواهم درباره‌ی «دوشيزگی و روشنفکری»، به طور خاص، و «مسأله‌ی زن»، به‌طور عام، بکنم.