• شريعتی بعد از ۳۰ سال (۲)

گاهی گام کوچکی در تاريخ جهان يا بشر هزاران سال طول می‌کشد و گاهی در طی چندسال يا چندماه يا چندروز چنان تحولات بزرگی پيش می‌آيد که تصور آن نيز هرگز از ذهن هيچ انسانی نگذشته است. همه‌ی ما که امروز در پايان نيم قرن نخست زندگی خويشيم دست کم می‌توانيم سی‌ يا چهل سال اخير را به خوبی به ياد آوريم. مثلا، می‌توانيم از خود بپرسيم چگونه از رواج تلويزيون در دهه‌ی ۵۰ به رواج ويدئو (از بتاماکس تا وی اچ اس) از اواخر دهه‌ی ۵۰ و بعد در دهه‌ی ۶۰ و سپس رواج رايانه و ماهواره و سی دی و اينترنت در دهه‌ی ۷۰ و دی وی دی در دهه‌ی ۸۰ رسيديم. امروز وقتی کسی مقاله‌ای در آن سوی جهان می‌نويسد ما در طی چنددقيقه می‌توانيم مشاهده کنيم و بخوانيم. وقتی به حجم و تعداد عنوان کتابهايی که در طی اين سی سال منتشر شده است نگاه می‌کنيم، می‌بينيم آگاهی ما از فلسفه يا تاريخ سياسی و فرهنگی جهان به مراتب بيش از کسانی است که سی سال قبل زندگی می‌کردند، پس آيا به نظر نمی‌آيد که کسانی که در سالهايی دورتر از ما می‌زيسته‌اند در جهان تنگ و محدودی به سر می‌برده‌‌اند؟ آيا تمامی اين تحولات و پيشرفتهايی که در همين يک سده‌ی اخير روی داده با همه‌ی آنچه در طی تاريخ هشتادهزارساله‌ی «انسان انديشنده» رخ داده است مقايسه‌شدنی است؟ اما آيا بسياری از اين پيشرفتها به ياری فکر و عقل خود ما انجام شده است يا ما از قضا در تاريخی و جهانی به سر می‌بريم که ما را بی هيچ اختياری و کوششی در اين راه افکنده است و به سوی مقصدی ناشناخته به پيش می‌برد؟ در يک کلام بگويم، آيا ما از پيشينيان خود فقط به‌واسطه‌ی زمان نيست که برتريم؟ — بی هيچ کوششی به دست خودمان!

با خود می‌انديشيدم که اگر شريعتی از نسل ما بود و می‌توانست همين توليد فکری را داشته باشد، آن وقت انديشه‌ی او و تاريخ جامعه‌ی ما چه شکلی می‌داشت؟ ما، امروز حتی با وجود فيلتر و سانسور اينترنت در ايران، می‌توانيم نوشته‌های گنجی را بخوانيم و در طی چند ساعت يا چندروز نسبت به آنها واکنش نشان دهيم، اگر می‌توانستيم به همين سرعت هم نسبت به انديشه‌های شريعتی واکنش نشان دهيم، آيا اکنون جامعه‌ی ديگری نمی‌داشتيم؟ چرا بايد سی سال طول بکشد تا ما بخواهيم کسی را «نقد» کنيم يا به فکر نقدش بيفتيم؟ اما راستی سی سال طول کشيد تا ما فهميديم شريعتی مخالف دموکراسی يا مارکسيست يا لنينيست بود؟

• شريعتی بعد از ۳۰ سال

مدتهاست که می‌کوشم خودم را راضی کنم ديگر سری به اينترنت نزنم و چيزی از اينجا و آنجا نخوانم و فقط بچسبم به کارهای تعريف‌شده‌ی خودم و به هيچ چيز ديگر اصلاً فکر هم نکنم — گور پدر روشنفکری، اين ميل به همه‌چيز دانی و همه‌چيز خوانی. دلگی و وبگردی ديگر بس. اما اين دل هرزه‌گردم باز راضی نمی‌شود. و باز از کار می‌افتم و به چيزهايی می‌پردازم که اصلاً به من مربوط نيست. نمی‌دانم، اين بار می‌توانم باز يک جنگ کوچک بکنم و بعد يک توبه‌ی درست و حسابی يا نه. باری، مدت زمان زيادی است که از خواندن بسيار‌ی تُرّهات و ياوه‌گويی‌ها به ستوه آمده‌ام و بدجوری در تب و تابم. روح پرآشوب و ناآرامم فرمان جنگ می‌دهد، و تن خسته و عافيت‌طلبم اندرز کناره‌گيری و بی‌اعتنايی. بارها نوشتم در اين روزها و شبها و ناتمام رها کردم. با خود می‌گفتم يک عده پول می‌گيرند اين چيزها را می‌نويسند و نان‌شان را در می‌آورند، به من چه که چه می‌نويسند. يک عده ديگه هم پول بگيرند، درست و غلط حرفهای آنها را معلوم کنند. باز هم به من چه. اما وقتی کار به شريعتی رسيد، بدجوری آتش گرفتم. نمی‌دانم اين آنتيگونه با من چه کرده است — بدجوری به مرده‌ها حساسم. آن هم مرده‌ای که هيچ وقت برای پول در آوردن يا اسم در کردن چيزی ننوشته است. با اين همه، بيش از همه خريدار داشته و اسم در کرده است. البته، شايد من اين جوری فکر می‌کنم و او هم آدمی بوده مثل همه‌ی آدمها. که می‌داند. فرصت نيافت امتحان پس دهد! خب، حالا می‌دانم که تا اين حرفها را ننويسم راحت نمی‌شوم. پس می‌نويسم. چون در اين یکی دو ماه چندبار طالعم گفته است بنويس و ننوشته‌ام. حالا می خواهم به حرف طالع دو روز پيشم بکنم و به حرف رورتی که می‌گفت: «آزادی را پاس بدار، حقيقت از خودش دفاع خواهد کرد». بالاخره، بايد يکی خر شود و مفت و مجانی برای حقيقت کار کند.

• بيچاره «ادبيات»!

يکی از کلماتی که در ايران بسيار به آن ظلم شده است «ادبيات» است، اما به نظر می‌رسد که اين ظلم چند سالی است با ترجمه‌ی کلمه‌ی ”literature“ انگليسی به معنايی غير از نخستين معادلش بيشتر نيز شده است. کلمه‌ی «ليتراچر» غير از دلالت بر «کتابهای شعر و داستان» به «آثار چاپی» و «آثاری درباره‌ی يک موضوع» نيز دلالت می‌کند. وقتی می‌خوانيم: «سردار ما با ادبيات شما مشکل داريم» يا «برای مذاکره با ايران امريکا بايد ادبياتش را عوض کند»، يا «بايد ادبيات پلانم را مرور کنم»، واقعاً چه چيزی از اين کلمه‌ی ادبيات می‌فهميم. سردار چه «ادبياتی» دارد که ما با آن «مشکل» داريم؟ اصلاً چرا تازگيها اين قدر «مشکل» (”problem“) داريم؟ گويا پارسيان قدیم، تا قبل از «عصر هجرت به اروپا و امريکا» و ترجمه‌ی داستان و رمان از انگليسی به فارسی، و پيدايش روزنامه‌نگاری و اينترنت می‌گفتند: «سردار ما "زبان" شما را نمی‌پسنديم يا نمی‌فهميم» يا «سردار ما از اين طرز "حرف زدن" خوش‌مان نمی‌آيد» يا «سردار ما اين "تعابير" را دوست نداريم»، يا می‌گفتند: «امريکا بايد با زبان بهتری سخن بگويد»، يا «بايد همه‌ی نوشته‌های مربوط به اين موضوع را در برنامه‌ی تحقيقاتی‌ام مرور کنم». گويا دارم «غلط ننويسم» می‌نويسم. غلط بکنم. بله، زبان هم تغيير می‌کند. معانی تازه برای کلمات آفريده می‌شود. و آنهايی که بايد زبان يکديگر را بفهمند می‌فهمند. خب، حرفی نيست. بفهمند، اما من اينها را نمی‌فهمم. اين تبديل زبان هرروزی به زبان زرگری است. چرا بايد همه‌چيز با اين تأثيرپذيری ناشيانه و کودکانه تغيير کند؟ تا جايی که حتی ما معنايی تازه نيز به معنای «ادبيات» اضافه کنيم: «واژگان» و «زبان». واقعاً جايز است که از کلمه‌ی «ادبيات» برای اين معانی استفاده کنيم؟ حالا، صرف نظر از اينکه به زبان طبيعی مردم کشورمان چقدر صدمه می‌زنيم.

پی‌نوشت: اگر «گربه» دوست داريد، عکس اين گربه‌ی خواب‌آلود ديدنی است!

• سخنی از فانون

روژه دلم می‌خواهد اين را به تو بگويم که مرگ هميشه با ماست و بحث در اين نيست که بدانيم آيا از دستش گريزی خواهيم داشت يا نه، بلکه بحث در اين است که بدانيم آيا از لحاظ انديشه‌هايی که از آن خود ساخته بوديم، به حد اعلی رسيده‌ايم يا نه. هنگامی که احساس کردم قوايم، همراه با خونم، رو به ضعف می‌رود، آنچه در اين بستر مرا ناراحت کرد، مردن نبود — زيرا ممکن بود سه ماه پيش روياروی دشمن، موقعی که می‌دانستم به چنين مرضی مبتلا هستم، بميرم. ما بر اين کره‌ی خاک، اگر در وهله‌ی اول بنده‌ی مرام و غلام مردم و حلقه به گوش عدالت و آزادی نباشيم چيزی نيستيم.

فرانتس فانون، استعمار ميرا، ترجمه‌ی محمد امين کاردان، انتشارات خوارزمی، ص ۲۱.

• سحر در يزد

دوستی از يزد، در صبح سه‌شنبه، تصويری برايم فرستاد که خودش در سحرگاه همان روز گرفته بود. تصوير زيبايی است به نظر من: سحر در يزد. چندتا از عکسهای موبايلی کوه‌پيمايی‌های اخيرم هم در اينجاست: لالون.