• پایان عشق در «نقد سودانگارانه»

مرتضی مردیها در میان روشنفکران ایرانی طرفدار لیبرالیسم یا فرهنگ لیبرال انگلیسی از بسیاری جهات بی‌همتاست. از جمله، به این دلیل که او در چارچوب این ایدئولوژی بسیار مکتبی می‌اندیشد و سعی می‌کند به همه چیز آن وفادار بماند و اعتقاداتی سازگار و همساز داشته باشد، چیزی که شاید حتی در میان لیبرال‌های اروپایی نیز نتوان به این شدت یافت! «عشق» از جمله چیزهایی است که با «عقل سلیم» یا common sense انگلیسی ( این اصطلاح به معنای «حس مشترک» و «حس سلیم» و «فهم عمومی» و «قضاوت عمومی» و «عرف» نیز هست. اما هریک به جای خود. شاید هفتۀ آینده مطلبی در این باره منتشر کردم!) و «سودانگاری» کاسبکارانۀ جهان جدید و محافظه‌کاری بازار آزاد سازگار نمی‌نماید. انسان عاقلی که «عقل» را به معنای تشخیص سود و زیان می‌فهمد بس زود درمی‌یابد که «عشق» بد معامله‌ای است، یا باید بسیار «مفت» بدهد یا باید بسیار «گران» بخرد؟ بهترین چیز معاملۀ پایاپای یا چانه‌زنی تا حد امکان و سپس راحتی در فسخ و عقد هر قرارداد است. بیهوده نیست که بدترین چیز در جهان کاسبی «زیان» است و انسان عاقل هرگز به «زیان» خود نمی‌کوشد! از همین رو آیا نمی‌توان گفت که بدترین و زیانبارترین چیز در جهان کاسبکارانۀ امروز «عشق» است، چون یا خیلی مفت درمی‌آید یا خیلی گران؟

مردیها می‌نویسد:

«حال اگر بپذیریم که دنیا علی‌الدوام به سوی گسترش طبقة متوسط است و از بالای طبقۀ سه و پایین طبقۀ یک، دائماً جمعیتی درون طبقۀ متوسط ریزش می‌کند، شاید قابل قبول باشد که ضریب ریسک دائماً در حال کاهش است، و عشق کلاسیک هم، که از مصادیق مهم خطرپذیری است، از این قاعده بیرون نتواند بود. طبقة متوسط لیبرال‌مزاج، ناگزیر، احتیاط‌محور است، و همان‌طور که معمولاً سرمایه‌اش را در چند جا قرار می‌دهد و همۀ تخم‌مرغ‌هایش را در یک سبد نمی‌گذارد تا اگر از دست فرو افتاد، همه چیز به باد نرود، کنسانترۀ عشق را ترقیق و تسهیم می‌کند و از آن حصه‌های دوستی و حبه‌های حب می‌شکند و می‌پاشد».

• شب در روی زمین

رانندۀ تاکسی از آن شخصیت‌هایی است که گاهی می‌تواند به هیأت جامعه‌شناس یا روان‌شناس یا داستان‌نویس خودآموز یا غریزی درآید، چشم سرگردان جامعه در این سو و آن سوی شهر. مجموعه‌ای متنوع از مشاهدات در طی روز یا شب، او را به گنجینه‌ای از شگفتی‌های باورنکردنی تبدیل می‌کند. کدام یک از ما می‌تواند در طی روز یا شب چنین مشاهدات شگفتی از زندگی شهری، در گوشه و کنار آن، با آدم‌های رنگارنگ و ماجراهای متفاوت و حتی خطرناکش داشته باشد؟

دیدن فیلم‌های قدیمی همچون به یاد آوردن خاطرۀ عشقی قدیمی شیرین است. «شب در روی زمین» (۱۹۹۱)، ساختۀ جیم جارموش، فیلمساز مستقل و صاحب سبک امریکایی، از آن فیلم‌هایی است که یادش تا مدتها با آدم می‌ماند. پنج قصه در پنج شهر بزرگ از لوس آنجلس تا نیویورک و پاریس و رم و هلسینکی. ساعت‌های شهرهای بزرگ امریکا و اروپا را که در کنار هم بگذاری، با همۀ اختلاف ساعتی که ممکن است داشته باشند، در شبی سرد و زمستانی هریک داستانی دارند که گاهی فقط رانندگان تاکسی می‌توانند شاهدان خاموش آن باشند. این پنج داستان تلخ و شیرین و گاه بسیار خنده‌دارند، مانند داستانی که در رم می‌گذرد، از آن طنزهای سیاهی که مرگ و خنده را به هم می‌آمیزد. همین طور است داستان پاریس و لوس آنجلس، با چاشنی قوی طنز. مدتی پیش با این «شب روی زمین» وقتم خوش شد. وقت شما نیز خوش باد!

• امریکایی احمق: افسانه یا واقعیت؟

امریکایی‌ها از جهات بسیاری برای مردمان دیگر نقاط جهان هم غبطه برانگیزند و هم تنفرانگیز، مانند هر آدم پولدار و خوشبختی در این جهان برای دیگرانی که ندارند! اما نکتۀ خوب ماجرا این است که امریکایی‌ها نه از شنیدن و خواندن دربارۀ آن ناراحت می‌شوند و نه سعی می‌کنند آن را به هر قیمتی نفی کنند. خودشان هم با خنده آن را بر زبان می‌آورند و حتی در صدد برمی‌آیند تحقیق کنند که آیا این حرف واقعیت دارد یا نه؟

این نوشتارها را ببینید:

Why Are Americans So Stupid — And So Proud of It? [analysis]

http://anewdomain.net/2015/08/24/why-are-americans-so-stupid-and-proud-of-it-ted-rall-analysis/

Why do many Europeans think Americans are "dumb" even when the U.S. has the highest GDP in the world?

https://www.quora.com/Why-do-many-Europeans-think-Americans-are-dumb-even-when-the-U-S-has-the-highest-GDP-in-the-world

Stupid Americans

http://uncyclopedia.wikia.com/wiki/Stupid_Americans

Top Ten Reasons People Think Americans Are Stupid

http://www.thetoptens.com/reasons-people-think-americans-are-stupid/

• امریکایی‌های احمق!

یکی دو سال پیش سوار بر قطار از پاریس به بروکسل می‌رفتم. به‌ناگزیر در واگن درجۀ یک و در ردیف چهارنفرۀ میزداری که سه زن امریکایی نیز در آن بودند نشسته بودم. این سه زن با هم نسبت خانوادگی داشتند: مادربزرگ، مادر و نوه. مادربزرگ و مادر رو به روی من نشسته بودند و دختر جوان موطلایی هفده هجده ساله در پهلوی راستم نشسته بود و من هم کنار پنجره بودم و به بیرون می‌نگریستم، اما به ناگزیر سخنان آنان را نیز می‌شنیدم. رشتۀ کلام به دست مادربزرگ بود. زنی میان سال به نظر می‌آمد و چندان پیر نمی‌نمود. جهاندیده بود و خوش‌سخن و خنده‌روی. به او نمی‌آمد که مادربزرگ باشد. شاید خیلی زود ازدواج کرده بود و شاید از آن زن‌های پولداری بود که خیلی به خودشان می‌رسند! باری، از ماجراهایشان در پاریس می‌گفتند و اینکه این اروپایی‌ها تا چه اندازه امریکایی‌ها را ساده لوح و احمق فرض می‌کنند! وقتی خنده‌کنان گفت، «این اروپایی‌ها به ما می‌گویند "امریکایی احمق" و خیال می‌کنند ما احمقیم، چون می‌گذاریم سرمان کلاه بگذارند!»، من هم به ناگزیر رو گرداندم و نگاهی به مادربزرگ کردم و لبخندی زدم!

گمان نمی‌کنم که آدمی یا ملتی در این جهان باشد که خودش را «زرنگ» و دیگری را «احمق» نپندارد. هرکس با خود خیال می‌کند که «زرنگترین» است و دیگران «احمق‌ترین». با این همه، شاید بتوان «زرنگی» یا «حماقت» را در اینجا تعریف کرد. زرنگی برای برخی توانایی در «فریب دادن» و «خدعه کردن» با دیگران است. بر «دورویی» و «نفاق» خود نام «تقیه» می‌نهند و بر «تقیه» دیگران نام «نفاق». «خُدعه‌گری» و «دروغگویی» خود را «سیاست» می‌نامند و «دیپلماسی» و «ادب» دیگران را «خامی» و «ساده‌لوحی» می‌شمارند. اگر این طور باشد، من در اروپایی‌ها و امریکایی‌ها، تا جایی که برخورد داشته‌ام، هیچ‌گاه اقامت طولانی در اروپا یا امریکا نداشته‌ام یا معاشرت با آنها نداشته‌ام، اصلاً زرنگ‌بازی و دغلکاری ندیده‌ام. به نظر می‌آید که آنها واقعا اصل را بر برائت می‌گذارند و از پیش با کسی به صورت متهم یا متقلب و دغلکار برخورد نمی‌کنند. شاید همین گشودگی در برابر دیگران باشد که به نظر آید آنها «احمق» یا «ساده‌لوح»اند، اما برای کسانی که در آزادی زیسته‌اند و هیچ‌گاه مجبور نبوده‌اند در زندگی مدنی و اجتماعی خود را غیر از آنکه هست بنمایند، «نفاق»، «تزویر»، «دورویی»، «تقیه» و «خدعه» و «دروغ» واقعاً جایی در معامله و داد و ستد و معاشرت با دیگران ندارد. برای همین است که افشای این گونه چیزها در این گونه جوامع برای افراد بسیار گران تمام می‌شود، برخلاف آنچه ما در جامعۀ خودمان شاهد آن هستیم. چون همه می‌دانند و می‌گویند: «ما همه همین طور هستیم!» و چرا نباشیم؟ وقتی زور این همه بر ما فشار می‌آورد؟ مگر جایی که زندگی و مرگ افراد به دست زور است و افراد جز همرنگی چاره‌ای ندارند و کسی نمی‌تواند خودش باشد، و اگر خودش باشد سخت زیان می‌بیند و کیفر داده می‌شود، کسی می‌تواند صادق و بی شیله پیله باشد؟ شاید برای همین است که ما «زرنگی» را این‌قدر تحسین می‌کنیم و «سادگی» به نظرمان عیب می‌آید!

• فرهنگ نامقدس و دنیوی در تمدن اسلامی قرن چهارم هجری

روشنفکران و نویسندگان مسلمان عادت داشتند، یا دارند، به بخشی از گذشتۀ شکوهمند جهان اسلام ببالند، به‌ویژه آنجا که از رشد فرهنگی و علمی و اجتماعی سخن می‌رود، و آن را دستاورد روشنی از «حاکمیت اسلام» و «ارزش‌های اسلامی» یا به طور کلی دین قلمداد کنند. از دیدگاه ایدئولوژیک آنان تنها عیب بزرگ تمدن اسلامی، در گذشته، نظام سیاسی ستمگر و سرکوبگر آن بود که در نظام سلطانی جلوه‌گر بود. اکنون با تجربۀ حکومت‌های عوام‌فریب ایدئولوژیک دینی مدعی «اسلام ناب محمدی»، در گوشۀ و کنار جهان اسلام، جا دارد روشنفکران مسلمان از خود بپرسند در کجای حکومت‌های سلطانی جهان اسلام، با همۀ آن بیرحمی‌ها و درنده‌خویی‌ها و ستمگری‌های متداول در جهان قدیم، می‌توانند چنین نمونه‌های نادری از توحش و فساد و جنایت و تباهی و ناکارآمدی و فریبکاری و دروغگویی و فرومایگی بیابند که ما در روزگار کنونی در جهان اسلام شاهد آن بوده‌ایم؟

من اگر کاره‌ای بودم پولی می‌گذاشتم برای ترجمۀ کتاب‌های «ادب» عربی، دست کم تا قرن هشتم هجری. بخشی از ناتوانی فکری جهان مسلمان، در روزگار کنونی، ناشی از خلأ فرهنگی حاصل از گسستگی از تاریخ و سنّت ادبی گذشته است که جای آن را افسانه‌سرایی‌های دینی و مذهبی گرفته است، از سید قطب و مودودی گرفته تا شریعتی و نصر و شایگان قدیم و حتی زرین‌کوب. جهان اسلام بخشی بزرگ از حافظۀ تاریخی خود را از دست داده است، بخشی که نشان می‌دهد چگونه جهان قدیم تمدن و فرهنگ اسلامی دارای فرهنگی دنیوی، شاد و انسانی بود و تعصب‌هایی به مانند روزگار ما در آن نادر، و فقط در دوران ضعف و ناتوانی و سستی حکومت‌ها، در آن بروز می‌کرد. تمدن اسلامی قدیم وارث فرهنگ قدما، ایران و یونان و روم و هند و چین و مصر، بود و از همین رو عصری کم و بیش درخشان را رقم زد که چند قرنی بیش نپایید و امروز اگر تمدن اسلامی آبرویی در جهان دارد به دلیل همان ادبیات و فلسفه و علم دنیوی، و البته تصوف و عرفانش در اعصار قدیم است، یعنی هرآنچه به زندگی فرهنگی و انسانی خلاق آن مربوط می‌شود، با همۀ کمی و کاستی‌ها و فراز و فرودهایش. ادبیات مدرن اروپایی، به اذعان تاریخش، سخت مدیون ادبیات عرب در نخستین قرنهای تمدن اسلامی است و در جاهایی حتی از نظر تخیل به گرد ادبیات قدیم عرب و ایرانی هم نمی‌رسد. این را هرکس قبول ندارد برود از بورخس و دیگران بپرسد. باری، اگر جهان اسلام نیز در آغاز شکل‌گیری تمدن خود به تجربۀ مسیحیت دچار می‌شد، اکنون جهان اسلام طوری دیگر می‌بود. باری، اگر زمان مجال داد، شاید چیزهای شگفت دیگر نیز ببینیم. علی رضا ذکاوتی قراگوزلو مروری دلنشین کرده است بر کتاب «الموشی» یا «الظَّرف و الظُّرفاء» (ترجمۀ انگلیسی: Elegance and Elegant People) نوشتۀ ابو‌الطیب محمد بن‌ اسحاق ‌بن یحیی‌ الوشاء (۳۲۵ ق) که بسیار خواندنی است. برای خوانندگانی که بخواهند با معنای «ظرف» و «ظرافت» در فرهنگ قدیم عربی – اسلامی آشنا شوند مدخل «ظرف» را از «دانشنامۀ ادبیات عربی»، نوشتۀ لوییس ا. گیفن، زیر نظر جولی اسکات میثمی و پل استارکی، جلد دوم، لندن: راتلیج، ۱۹۹۸، ستون دوم، ص ۸۲۲ – ۸۲۱، ترجمه کرده‌ام که جداگانه می‌آورم.