• «تیموکراسی»: از «مدینهٔ کرامت» تا «سلحشورسالاری» و «توانگرسالاری»

اصطلاح «تیموکراسی» یا، در صورت دوم آن، «تیمارشی» را مترجمان فارسی عصر جدید یا به برابرنهاده‌هایی مانند «حکومت ثروتمندان»، «حکومت ملاکین»، «حکومت متفاخران»، «حکومت جاه‌‌طلبانه»، «سلحشورسالاری» و «توانگرسالاری» برگردانده‌اند، یا تنها «تیموکراسی» و «تیمارشی» گفته‌اند، بدون هیچ توضیح و تفسیری، جز آنچه از متن و شرح یا تفسیر نویسنده برمی‌آید. اما این اصطلاح در نوشته‌های فارابی و خواجه نصیر طوسی به «مدینهٔ کرامت» ترجمه شده است که نشان‌دهندهٔ تفاوت بارز ترجمه‌های مترجمان یونانی‌دان و فلسفه‌دان سده‌های نخست هجری با مترجمان عصر جدید در فارسی و عربی امروز است که معمولاً از زبان‌های فرانسوی و انگلیسی و آلمانی ترجمه می‌کنند و نه‌تنها یونانی بلکه اغلب حتی فلسفه نیز نمی‌دانند! در زیر بحثی می‌کنم از اینکه اصطلاح «تیموکراسی» یا «تیمارشی» در اصل چه معنایی می‌دهد و چرا این برابرنهاده‌های متفاوت در ترجمه‌های فارسی عصر جدید پدید آمده است و آن را در اصل چه باید گفت و آیا ترجمهٔ قدیم عربی از یونانی نیز دقیق است؟ و آنگاه به این نکته می‌پردازم که سیر تاریخی دگرگونی معنایی «تیموکراسی» یا «تیمارشی» چه بوده است و چرا معنای آغازین و لفظی این اصطلاح علاوه بر «جاه‌سالاری» معنای «داراسالاری» نیز یافته است و با دو اصطلاح دیگر «سلحشورسالاری» (؟) یا «سپاه‌سالاری» (“stratocracy”) و «توانگرسالاری» (“plutocracy”) اشتباه شده و یکی گرفته شده است.

واژگان کلیدی: تیموکراسی، تیمارشی، مدینهٔ کرامت، حکومت ملاکین، حکومت متفاخران، حکومت جاه‌طلبانه، سلحشورسالاری، توانگرسالاری، سپاه‌سالاری، جاه‌سالاری، داراسالاری، ابونصر فارابی، خواجه نصیر طوسی، علیاکبر دهخدا، حمید عنایت، محمود حیدریان، جلالالدین مجتبوی، محمد حسن لطفی، محمد آراسته‌خو، داریوش آشوری، خشایار دیهیمی
 

فایل پی دی اف را از اینجا بردارید

• ضرب، ضربا، ضربوا

آموزش زبان عربی در سال‌‌هایی که من دانش‌آموز و دانشجو بودم، در دبیرستان و در دانشگاه، چیز مسخره‌ای بود. تصور کنید وقتی کتابی را باز می‌کنید  و می‌خواهید زبانی نو بیاموزید اولین چیزی که آن زبان می‌خواهد به شما بیاموزد صرف فعل «زدن» (ضرب) و «کشتن» (قتل) باشد! شما از چنین زبانی و مردمی که آموختن زبان را با «زدن» و «کشتن» به نوآموزان آغاز می‌کنند چه انتظاری می‌توانید داشته باشید؟ دوستی دانشگاهی که سال‌هایی را در آغاز استقرار «نظام مقدس جمهوری اسلامی» در زندان گذرانده بود، وقتی می‌خواست از خاطرات زندانش بگوید، می‌گفت: «از این آخوندها و ملاها که آموختن زبان‌ دین‌شان را با ضرب، ضربا، ضربوا و قتل، قتلا، قتلوا آغاز می‌کنند چه انتظاری داری؟»

اینها را گفتم تا بگویم آموزش زبان عربی در دبیرستان‌ها و دانشگاه‌های ما چه وضع اسفناکی داشت یا دارد؟ و جرا بسیاری از دانشجویان و روشنفکران ما از آموختن این زبان کراهت و حتی نفرت دارند! اما چرا اینها را گفتم؟ مناسبت آن درگذشت شادروان آذرتاش آذرنوش بود که از دو جهت آشنایی اندک و دیداری کوتاه با او برای من جالب توجه بود.  

• خدا در مقام یار دوازدهم!

ما وقتی در بسیاری از کارها درمی‌مانیم از خدا یاری می‌طلبیم و آن‌گاه که پیروز می‌شویم پیروزی خودمان را از او می‌دانیم و اگر هم شکست بخوریم او را مقصر می‌شماریم که ترک‌مان کرد و ما را یاری نکرد! اما آیا این نوعی تقلّب نیست؟ اگر من در رقابت با دیگران تنها به نیروی خودم متکی باشم، شاید هیچ موفقیتی نداشته باشم، اما اگر خدا را به یاری بطلبم، شاید پیروز شوم. اما آیا این پیروزی من است، یا پیروزی خدا؟

بنا به روایات دینی، نوح وقتی نتوانست قومش را به راه راست هدایت کند، خدا راه نجات را به او آموخت و او را بر کشتی نشاند، و چندان باران بارید که مردمان در آب غرقه شوند. ابراهیم اگر خدا به دادش نرسیده بود در آتش سوخته بود. تنها با مداخلهٔ خدا در مقام نیرویی خارجی بود که ابراهیم توانست جان سالم به در ببرد و در تاریخ ماندگار شود و نشان دهد که خدای او برخلاف بت‌ها قادر به انجام دادن کاری کارستان است. خدای ابراهیم می‌توانست بنده‌اش را نجات دهد، و حال آنکه بت‌ها خود را نیز ایمن نمی‌توانستند داشت تا چه رسد به پرستندگان‌شان! نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد (مشهور به پیامبران اوالوالعزم) هیچ‌کدام به دست قوم خود کشته نشدند، و ادعای مسیحیان در خصوص بر صلیب رفتن عیسی را نیز قرآن نمی‌پذیرد، چون گرچه خداوند اجازه داده است برخی پیامبران او را مردمان گمراه بکشند، اما این پنج تن را خود از هر گزندی مصون داشته است! اما چرا؟ در کار خدا چرا نمی‌توان کرد! اما آیا دخالت خدا در تاریخ مشروع است؟ چرا خدا گاهی از آسمان به زمین می‌آید، در زمین دخالت می‌کند، کسانی را می‌برد، و کسانی دیگر را می‌آورد؟ و البته، می‌توان پرسید چرا فقط در تاریخ خاورمیانه است که خدا در مقام نیرویی سیاسی وارد تاریخ جهان می‌شود؟ چرا در ایران، هند، چین، یونان و دیگر سرزمین‌های متمدن و بافرهنگ جهان، دارای پیشینهٔ قوی سیاسی و فرهنگی و حکمی و عرفانی خدایی ظهور نمی‌کند که پیامبری برانگیزد؟ چرا در چین و هند و ایران «حکمت» می‌روید و در یونان «فلسفه»! چرا خدا باید سامی (عبرانی ـ عربی) باشد؟ یهودیت ـ مسیحیت ـ اسلام چه نسبتی با یکدیگر دارند؟ معمایی بزرگ در تاریخ اندیشه همین است! این معما را چگونه می‌باید گشود؟     

• «تصوّف اسلامی» (!؟)، «عرفان اسلامی» (!؟)، «کلام اسلامی» (!؟): مگر «تصوّف» و «عرفان» و «کلام» غیراسلامی هم داریم!؟

یکی دو روز پیش عنوان برخی از کتاب‌های انتشارات هرمس را می‌دیدم که چشمم افتاد به عنوان دو کتاب تألیفی: یکی از خانم پروانه عروج‌نیا، با عنوان‌ «مفهوم حکمت در تصوف و عرفان اسلامی» و دیگری کتابی از آقای محمدرضا عدلی با عنوان «صوفیان و بوداییان: سیری در تصوف اسلامی و رهبانیت بودایی». چیزی که برای من مایهٔ تعجب بود تعبیرهای «عرفان اسلامی» و «تصوف اسلامی» در کتاب‌هایی بود که ترجمه نیست و به اصطلاح تألیفی است اما نویسنده به گونه‌ای عنوان را برگزیده است که گویی ترجمه از زبانی دیگر است و می‌خواهد برای خواننده‌ای بیگانه با فرهنگ زبانی خود، مثلاً، اروپایی، کتاب بنویسد تا به او یادآور شود که از «عرفان مسیحی» یا «بودایی» سخن نمی‌گوید. اما آیا تعبیر «تصوف اسلامی» (چنان‌که برخی مترجمان نیز از زبان‌های اروپایی ترجمه می‌کنند) حشو قبیح نیست؟ مگر ما در جهان اسلام، یا جهان‌های دیگر فرهنگی، «صوفیان مسیحی» یا «صوفیان بودایی» یا «صوفیان سکولار» نیز داشته‌ایم و داریم که خود را «صوفی» بدانند تا نیاز باشد «صوفیان اسلامی» را از گونهٔ «غیراسلامی» آن متمایز کنیم؟ «عرفان اسلامی»، اما، حکایت دیگری دارد. آیا در سنّت ادبی و فکری جهان اسلام تا همین قرن بیستم که ترجمه از آثار مورخان فرهنگی اروپایی باب شده است هیچ‌کس در جهان اسلام کتابی نوشته است که عنوان آن «عرفان اسلامی» یا «تصوف اسلامی» باشد؟ آری، «عرفان» و «تصوف» تا حدودی با هم فرق می‌کنند و دو چیزند و میان آنها عموم و خصوص مطلق است، بدین معنی که هر صوفیی عارف هست، اما هر عارفی صوفی نیست! به‌طور نمونه، حافظ از تصوف ناخشنود و ناقد آن است، به عبارت دیگر، می‌توانیم بگوییم که حافظ عرفان خانقاهی یا عرفان نهادی را دکان و ریاکاری می‌شمرد، همچون دیگر دکان‌ها و ریاکاری‌های دینی، از جمله زاهد و واعظ و فقیه، و البته اینان نیز همچون دیگر اصناف دینی به لباس از دیگران ممتازند، و از همین رو حافظ می‌گوید: «آتش زهد ریا خرمن دین خواهد سوخت//حافظ این خرقهٔ پشمینه بینداز و برو»، با این همه، حافظ هنوز هم خود را «عارف» می‌خواند، آن‌گاه که می‌گوید: «در خرقه چو آتش زدی ای عارف سالک// جهدی کن و سرحلقهٔ رندان جهان باش». «رند» حافظ فقط متظاهر به «باده‌گساری» و «میخوارگی» و «لاابالی‌گری» نیست، «عارف سالک» هم هست یا می‌خواهد که باشد. از همین رو، شاعران صوفی و عارف ما خود میان عارف و صوفی فرق می‌گذارند (دربارهٔ توصیف صوفی و عارف و تمایزهای آنها در شعر حافظ به‌طور مستقل چیزی خواهم نوشت). 

• مخمصهٔ «دین و مروّت» و «هلاک دنیا و نفس» در نظام‌های سرکوبگر و ستمگر: با«نظام» یا با«مردم»، کدام یک؟ 

 برای کسانی که در دستگاه‌های دولتی مشغول به کارند و نان خویش از خدمات دولتی به دست می‌آورند، اگر وجدانی و دینی و شرفی و مروّتی داشته باشند، هیچ رنجی بالاتر از این نیست که خود را خدمتگزار نظام ستمگری ببینند که حق مردمان را پایمال می‌کند و مردم دون و سفله را به کارها می‌گمارد و ثروت ملتی را به باد می‌دهد و خون محرومان و ستمدیدگان را می‌ریزد. در چنین وضعیتی پرسشی گران بر دوش فرد آگاه سنگینی می‌کند: با که باید باشم؟ با «نظام» یا با «مردم»؟ زندگی خودم را پاس بدارم و رفاه خودم را و جان خودم را یا با «مردم» باشم و از «حق» دفاع کنم و رنج و حرمان و حتی مرگ را به جان بخرم؟  

خواجه نصیر طوسی، در «اخلاق ناصری»، مخمصهٔ انسان آزاده‌‌ای را که در مقام سیاستمدار، یا به طور کلی کارمند دولت، در خدمت نظام حاکم و ارباب زر و زور است و در جامعه‌ای سرکوبگر و استبدادی ناگزیر از زندگی است به‌روشنی توصیف می‌کند:  

«و اگر به یکی از وُلات که ظالم و بدخوی بود مبتلا گردد باید که داند که او در میان دو خطر افتاده است: یکی آنکه با والی سازد و بر رعیّت بود و در آن هلاک دین و مروّت او باشد و دیگر آنکه با رعیّت سازد و بر والی بود و در آن هلاک دنیا و نفس او بود، و وجه خلاص او به یکی از این دو چیز تواند بود، مرگ یا مفارقت کلّی؛ و با والی مرضی‌السّیره هم جز محافظت و وفا طریق نباشد تا آنگه که خدای مفارقت و نجات روزی کند».  («اخلاق ناصری»، ص ۳۱۸).