• متفکر تلخکام «ایران تلخکام»

درگذشت کسی که او را دیده‌ای، با او قدم‌ زده‌ای، با او سخن گفته‌ای، با او چای نوشیده‌ای، با او ناهار و شام خورده‌ای، بر تو بسی گران‌تر می‌آید تا کسی که فقط نوشته‌ها و کتاب‌هایش را خوانده باشی! دکتر طباطبایی را نخستین بار گویا در آغاز یا نیمهٔ دوم سال تحصیلی ۶۳ -۶۴ یا آغاز ۶۴-۶۵ بود که دیدم. در گروه فلسفهٔ دانشگاه تهران، در دورهٔ کارشناسی، درسی اختیاری با عنوان «فلسفهٔ سیاست» داشتیم. نخستین جلسه به همراه دکتر داوری به کلاس آمد. دکتر داوری او را معرفی کرد. و بعد از آن اصلاً یادم نمی‌آید که او چه گفت و آیا این درس او ادامه یافت یا نه. گمان نمی‌کنم و به خاطر نمی‌آورم که او اصلاً دیگر درسی در «گروه فلسفهٔ دانشگاه تهران» داده باشد یا حتی همان درس او در گروه فلسفه ادامه یافته باشد. شاید هم من ناگزیر شدم به علت تداخل برنامه درسی دیگر بگیرم. به هر حال او خیلی زود به دانشکدهٔ حقوق و گروه علوم سیاسی رفت، جایی که دکتر عباس میلاتی هم در آنجا تدریس می‌کرد. به هر حال جز همان جلسهٔ اول و همراه بودن او با دکتر داوری و معرفی‌اش دیگر هیچ چیز یادم نمی‌آید. باری، همین آشنایی سبب شد که در دیدارهای بعدی که از سال ۶۵ به بعد در «مرکز نشر دانشگاهی» و در «دانشنامهٔ جهان اسلام» (۶۷ تا ۶۹)، در زمان ریاست مرحوم دکتر طاهری عراقی، با او داشتم آشنایی و گفت و گویی هم میان ما شکل بگیرد. در سال‌هایی که در نیاوران زندگی می‌کردم هر از گاهی او را در میدان تجریش یا در هنگام پیاده‌روی‌های تک‌نفره‌اش به سوی جمشیدیه می‌دیدم و با هم همراه می‌شدیم و گپی می‌زدیم. به قول خودش لازم بود که پاها و مفاصل را هم هر از گاه روغنکاری کرد. سال ۷۶ دکتر حداد او را که سرویراستار بخش فنّی «دانشنامهٔ جهان اسلام» بود اخراج کرد و شغل او را به من پیشنهاد داد و البته وعدهٔ مقام‌ بالاتر «معاونت علمی» در آینده را هم داد. اما من دوست نداشتم جای «او» را بگیرم، هرچند آن‌گاه هیچ گونه آشنایی نزدیک با او نداشتم و این را هرگز به او نگفتم. از آن پس یکی دو باری که حداد مرا در «مرکز نشر» دید، ‌گفت: «بی‌وفا»! 

• این سیل دَمادَم!

زبان جهانی ادبیات در طی قرون و اعصار همواره لحظاتی را از زندگانی انسان ثبت کرده است که به کلی‌ترین صورت در هر زمان و مکانی جاری و صادق بوده است. درد جانکاهی که مردمان از فرمانروایی بی‌خردانهٔ فرمانروایان خبیث و بدطینت و بدکردار و خونریز خود دیده‌اند یکی از آنهاست. فرمانروایانی که به یاری «بخت» و «جنایت» بر تخت نشسته‌اند و مشتی جنایتکار نیز با آنان «بیعت» کرده‌اند و گوش به فرمان آنان آمادهٔ هر جنایتی بوده‌اند چنان روزگار را بر مردمان سیاه می‌کنند که حافظهٔ تاریخی آنان و هنرمندان‌شان را سرشار از درد و رنجی می‌کند که می‌باید نسل‌ها سینه به سینه آنها را نقل کنند تا دیگر مباد به تخت «ولایت» نشستن چنین جنایتکارانی که سرزمینی و نسل‌هایی را یا تا آستانهٔ نابودی کامل می‌برند یا واقعاً نابود می‌کنند و به سا ل«صفر» می‌رسانند. کسانی که همه را «صفر» می‌خواهند و «صفر»ها را به خدمت می‌گمارند تا خود «یک» باشند، سرانجام خود نیز «صفر» خواهند شد. اگر تقدیر یار شود، یا سرانجام به دعای مردمان که «مردی از خویش برون آید و کاری بکند» به واقعیت خواهد پیوست، یا چنان‌که در «مکبث» گفته شده است «مردی که از شکم مادر نزاییده باشد» جبّار ستمگر را از تخت «ولایت» به زیر خواهد کشید.

• «راعی» و «رعیّت»: شبانی، پیامبری، پادشاهی و به خدایی رسیدن حکومت

«راعی و رعیّت»، یکی از استعاره‌ها و سرمشق‌های شایع و رایج در اندرزنامه‌های اخلاقی ـ سیاسی و حتی شعر و نثر کهن فارسی برای بیان رابطهٔ حکومت‌کنندگان و حکومت‌شوندگان است. اما «رعیّت»، کلمه‌ای که در آثار اخلاقی ـ سیاسی کهن فارسی گاهی به معنای مَجازی برای اشاره به «زیردستان» و «فرمانبرداران»، یا به طور کلّی «اتباع» دولت، یا «رَعَایا» (“subjects”)، به کار می‌رفت/می‌رود، و گاهی به معنای حقیقی، و برای «گوسپندان»، در واقع، به معنای «چرندگان» است و با کلمهٔ «راع» و «راعی» (شبان یا چوپان) و «مرعی» یا «مرتع» («چراگاه») همریشه. از آنجا که استعارهٔ «شبان ـ گوسپند» در طی بیش از چند هزاره سرمشقی برای «رهبری» و «ولایت» دینی و عرفانی و سیاسی در جهان باستان و یکی از استعاره‌های مسلط در بیان نسبت خدا و انسان و رهبری دینی و معنوی و نیز رابطهٔ حکومت‌کنندگان و حکومت‌شوندگان و «ولایت» و سلطهٔ «پادشاه» نیز بوده است و حتی در گفتار فیلسوف آلمانی قرن بیستم مارتین هایدگر دربارهٔ نسبت انسان با هستی، با تعبیر «شبان هستی»، باز بنا به سنّت یهودی ـ مسیحی بیانی معنوی یافته است، و مفهوم «قتل شبان» و «شبان گمشده» در مقام جنایت دموکراسی یا مردم‌سالاری در حق خدای پدر یا خویشاوندی در گفتار مارکس‌گرایان فرانسوی، کسانی همچون بنی لوی (که از مائو به موسی (ع) و دین پدری بازگشت) و ژاک رانسییِر، نیز باز مورد توجه قرار گرفته است، نخست، می‌کوشم تفاوت نگرش یهودی ـ مسیحی و قرآنی را در این خصوص متمایز کنم و معلوم کنم که چرا قرآن یهودیان (و نه مسلمانان) را از به کار بردن تعبیر «راعِنا» در خطاب به پیامبر (ص) بازمی‌دارد و آن‌گاه به چرایی رواج این مفهوم، از راه حدیث «کُلُّکم راع و کُلُّکم مسؤول»، در دورهٔ اسلامی و مفسّران بعدی آن در دورهٔ معاصر، مرتضی مطهری و محمد باقر صدر، و دیگر نویسندگان دانشگاهی بپردازم و بعد با نقد افلاطون و فوکو از رابطهٔ شبان ـ گوسپند یا «نظام شبانی» در مقام سرمشقی برای «رهبری سیاسی» و «رهبری دینی» و نیز بحث ژاک رانسییِر از «مردم‌سالاری» در مقام «قتل خدای پدر» یا «شبان گمشده» این گفتار را به پایان ببرم.

واژگان کلیدی: راع، راعی، شبان، رعیّت، رَعَایا، چرندگان، گوسپندان، شاه، پیامبر، یهود،  تورات، انجیل، قرآن، راعِنا، مطهری، افلاطون، سقراط، تراسوماخوس، فوکو، شبان گمشده، رانسییِر، عقلانیت، ولایت، قدرت، رهبری، سیاست، کشورداری

متن کامل مقاله را می‌توانید از کانال تلگرام  من  fallosafahmshk@  یا academia.edu بردارید. 

• عقل و منطق «اسلامی»!؟

در خبرها آمده بود که یکی از نمایندگان «مجلس شورای اسلامی» (چه خوب که «ملی» نیست! همان به که «اسلامی» باشد!) در خصوص پیشنهاد «تروریست» نامیده شدن «سپاه پاسداران» از سوی «مجلس نمایندگان اتحادیهٔ اروپا» تهدید کرده بود که اگر  «اتحادیهٔ اروپا» چنین کند ما هم «تنگهٔ هرمز» را خواهیم بست! به این «برادر اسلامی و سپاهی» باید گفت که ای بزرگوار! حق آن بود که پیش از آنکه چنین سخنی بگویی لختی می‌اندیشیدی و با خود می‌گفتی: ۱) «اگر کسی مرا چاقوکش و چماقدار نامید» و من «با چاقو و چماق به او حمله بردم و بر سر و رویش کوفتم که من چاقوکش و چماقدار نیستم!»، آیا این خود گواهی استوار بر آن نیست که من «چاقوکش و چماقدار هستم!؟»، ۲) «اگر کسی مرا بددهن و بی‌تربیت نامید و من نیز او را به باد ناسزاهایی درشت‌ گرفتم، آیا این خود گواهی استوار بر آن نیست که من چنین هستم!؟» ۳) «اگر کسی مرا ”دیکتاتور“ و ”ستمگر“ نامید و  من او را به زندان افکندم و اموالش را مصادره کردم و از کار بیکار کردم و به بند انداختم و شکنجه کردم و تجاوز کردم و زدم و کشتم و  ...»، آیا این گواهی استوار بر آن نیست که من چنین هستم!؟ ۴) «اگر کسی مرا ”باج‌گیر“ و ”گروگان‌گیر“ نامید و  من خانوادهٔ او را به گروگان گرفتم و تقاضای باج کردم، آیا این گواهی استوار بر آن نیست که من چنین هستم!؟ ۵) «اگر کسی مرا ناقض ”حقوق بین‌الملل“ نامید و  من به «سفارتخانهٔ» کشور او حمله بردم و آن را ویران کردم یا کارکنان آن را به گروگان گرفتم»، آیا این گواهی استوار بر آن نیست که من چنین هستم!؟ آری، مثال‌ها بی‌شمار است. آنچه دربارهٔ ما گویند از  «دو» بیرون نیست: ۱) یا «راست» است ۲) یا «دروغ». ۱) اگر «راست» است که چرا آنها را «دروغ» می‌نامیم و آن‌گاه خود به دست خود و به کردار خود به «اثبات راستی» آن یاری می‌کنیم!؟، ۲) اگر «دروغ» است که چرا بیهوده خشم می‌گیریم و باز به دست خود و به کردار خود به «اثبات» آن دروغ یاری می‌کنیم!؟ اگر کسی را حساب «پاک» باشد از آنچه دیگران گویند «باک» نیست. شکیبایی می‌ورزد تا راستی بر همگان آشکار شود. با وحشت‌‌آفرینی و تهدید و داغ و درفش و زدن و کوفتن و کشتن هیچ حقیقتی نه «حقیقت» می‌شود، نه «اثبات»! تنها یک چیز «اثبات» می‌شود: «دروغ» بودن همهٔ ادعاهای گزاف و بیهوده.   

• مستبد از کدام «علم» می‌ترسد؟

متن کواکبی ارزش آن را دارد که بریده‌هایی از آن را تکرار و بر آنها تآکید کنیم. مستبد از کدام «علم» می‌ترسد؟ پرسشی شایسته و بجاست. کواکبی پاسخ می‌دهد: 

بلی علمی که بندهای مستبد از آن همی لرزد، علوم زندگانی می‌باشد، مانند: حکمت نظری، فلسفهٔ عقلی [کذا، عملی؟]، حقوق امم، سیاست مدنی، تاریخ مفصل، خطابه ادبیه و غیر اینها از علومی که ابرهای جهل را بردَرَد و آفتاب درخشان طالع نماید، تا سرها از حرارت بسوزد ... و به‌طور اجمال مذکور می‌شود: که مستبد را ترس و بیم از هیچ‌یک از علوم نیست، بلکه ترس او از علمی است که عقل‌ها را وسعت دهد و مردمان را آگاه سازد که انسان چیست و حقوق او کدام است؟ و آیا او مغبون است؟ و طلبیدن چگونه؟ و دریافتن چگونه؟ و حفظ چسان باشد؟ مستبد عاشق خیانت است، و دانشمندان ملامتگران اویند. 

مستبد دزد و فریبنده است، و دانشمندان آگاهاننده و حذردهنده می‌باشند. مستبد را کارها و مصلحت‌ها باشد که جز دانشمندان کسی آنها را ناچیز نکند.  

مستبد، همچنان‌که علم را به جهت نتایج و ثمراتش دشمن است، خود علم را نیز بنفسه دشمن دارد. چه علم را سلطنتی قوی‌تر از همهٔ سلطنت‌ها می‌باشد، و ناچار هر زمان که مستبد را نظر بر کسی افتد که در علم از او برتر است، نفس خودش در نظر خوار آید و از این رو مستبد نخواهد که دیدار دانشمند باهوش بیند. و چون مجبوراً به دانشمندی از قبیل طبیب یا مهندس محتاج گردد، کسی را از ایشان که کوچک نفس و متملق باشد اختیار کند. و ابن خلدون سخن خویش بر همین قاعده بنانهاده که گفته: «تملق‌گویان فیروزی یافتند». بلکه این طبیعت در تمامی متکبران موجود است و از این جهت بر هر بیچارهٔ گمنام که امید خیر و شرّی در او نباشد ثنا و سپاس نماید. پس از آنچه ذکر شد، نتیجه حاصل شود که میان استبداد و علم جنگ دائمی و زد و خورد مستمر برپای است ــــ دانشمندان سعی در انتشار علم همی‌کنند و مستبدان در خاموش ساختن آن همی‌کوشند و این دو طرف همیشه عوام را در کشاکش دارند.  

 آیا عوام کیانند؟ ــــ عوام هم آنانند که چون نادان باشند بترس اندرشوند، و چون بترسند تسلیم شوند. و هم ایشانند که چون دانا باشند سخن گویند ـــ و چون سخن گویند کار کنند.  

عوام، قوت مستبد و اسباب روزی او باشند. با خود ایشان برایشان حمله نماید. و بدیشان بر غیر ایشان تطاول جوید. چون اسیرشان کند، از شوکت او خرّم شوند. و چون اموال‌شان غصب نماید، او را بر باقی گذاشتن جان‌شان ستایش کنند. و چون خوارشان سازد، بلندی‌ شأن او را بستایند. و [چون] بعضی از ایشان را بر بعضی دیگر برانگیزد، آن بیچارگان به سیاست او افتخار نمایند. و چون با اموال ایشان انفاق به اسراف نماید، گویند: زهی مردی است کریم. و چون ایشان را به قتل رساند و مُثله نکند، گویند: شخصی است رحیم. و هرگاه ایشان را به خطر موت راند، از بیم تازیانهٔ ادب، او را اطاعت کنند و اگر بعضی غیرتمندان ایشان در مقام انتقام برآیند و بر او کینه جویند، دیگران با ایشان مانند ستمکاران جنگ و مقاتله نمایند.  

 و حاصل کلام، آن‌که: عوام به سبب ترسی که از جهل ناشی شود، خویش را به دست خود سر بُرند. 

پی‌نوشت: ویراست الکترونیکی این متن سرشار از غلط‌های حروف‌چینی بود. متن را با تصحیح صادق سجادی و اندکی دستکاری و افزایش از خودم اصلاح کردم.    

عبدالرحمن کواکبی، طبایع الاستبداد، ترجمهٔ عبدالحسین قاجار، به کوشش سید صادق سجادی، نشر تاریخ ایران، بهار ۱۳۶۴، ص ۴۵-۳۹.  

طبایع الاستبداد و مصارع الاستبعاد، ترجمهٔ فارسی: طبایع الاستبداد، یا، سرشت‌های خودکامگی، ترجمهٔ عبدالحسین میرزا قاجار، نقد و تصحیح محمدجواد صاحبی، حوزهٔ علمیهٔ قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸، ص ۳۴-۳۲، نسخهٔ الکترونیکی، انتشار: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیهٔ اصفهان.   

سه‌شنبه، ۲۷ دی، ۱۴۰۱