• مستبد از کدام «علم» می‌ترسد؟

متن کواکبی ارزش آن را دارد که بریده‌هایی از آن را تکرار و بر آنها تآکید کنیم. مستبد از کدام «علم» می‌ترسد؟ پرسشی شایسته و بجاست. کواکبی پاسخ می‌دهد: 

بلی علمی که بندهای مستبد از آن همی لرزد، علوم زندگانی می‌باشد، مانند: حکمت نظری، فلسفهٔ عقلی [کذا، عملی؟]، حقوق امم، سیاست مدنی، تاریخ مفصل، خطابه ادبیه و غیر اینها از علومی که ابرهای جهل را بردَرَد و آفتاب درخشان طالع نماید، تا سرها از حرارت بسوزد ... و به‌طور اجمال مذکور می‌شود: که مستبد را ترس و بیم از هیچ‌یک از علوم نیست، بلکه ترس او از علمی است که عقل‌ها را وسعت دهد و مردمان را آگاه سازد که انسان چیست و حقوق او کدام است؟ و آیا او مغبون است؟ و طلبیدن چگونه؟ و دریافتن چگونه؟ و حفظ چسان باشد؟ مستبد عاشق خیانت است، و دانشمندان ملامتگران اویند. 

مستبد دزد و فریبنده است، و دانشمندان آگاهاننده و حذردهنده می‌باشند. مستبد را کارها و مصلحت‌ها باشد که جز دانشمندان کسی آنها را ناچیز نکند.  

مستبد، همچنان‌که علم را به جهت نتایج و ثمراتش دشمن است، خود علم را نیز بنفسه دشمن دارد. چه علم را سلطنتی قوی‌تر از همهٔ سلطنت‌ها می‌باشد، و ناچار هر زمان که مستبد را نظر بر کسی افتد که در علم از او برتر است، نفس خودش در نظر خوار آید و از این رو مستبد نخواهد که دیدار دانشمند باهوش بیند. و چون مجبوراً به دانشمندی از قبیل طبیب یا مهندس محتاج گردد، کسی را از ایشان که کوچک نفس و متملق باشد اختیار کند. و ابن خلدون سخن خویش بر همین قاعده بنانهاده که گفته: «تملق‌گویان فیروزی یافتند». بلکه این طبیعت در تمامی متکبران موجود است و از این جهت بر هر بیچارهٔ گمنام که امید خیر و شرّی در او نباشد ثنا و سپاس نماید. پس از آنچه ذکر شد، نتیجه حاصل شود که میان استبداد و علم جنگ دائمی و زد و خورد مستمر برپای است ــــ دانشمندان سعی در انتشار علم همی‌کنند و مستبدان در خاموش ساختن آن همی‌کوشند و این دو طرف همیشه عوام را در کشاکش دارند.  

 آیا عوام کیانند؟ ــــ عوام هم آنانند که چون نادان باشند بترس اندرشوند، و چون بترسند تسلیم شوند. و هم ایشانند که چون دانا باشند سخن گویند ـــ و چون سخن گویند کار کنند.  

عوام، قوت مستبد و اسباب روزی او باشند. با خود ایشان برایشان حمله نماید. و بدیشان بر غیر ایشان تطاول جوید. چون اسیرشان کند، از شوکت او خرّم شوند. و چون اموال‌شان غصب نماید، او را بر باقی گذاشتن جان‌شان ستایش کنند. و چون خوارشان سازد، بلندی‌ شأن او را بستایند. و [چون] بعضی از ایشان را بر بعضی دیگر برانگیزد، آن بیچارگان به سیاست او افتخار نمایند. و چون با اموال ایشان انفاق به اسراف نماید، گویند: زهی مردی است کریم. و چون ایشان را به قتل رساند و مُثله نکند، گویند: شخصی است رحیم. و هرگاه ایشان را به خطر موت راند، از بیم تازیانهٔ ادب، او را اطاعت کنند و اگر بعضی غیرتمندان ایشان در مقام انتقام برآیند و بر او کینه جویند، دیگران با ایشان مانند ستمکاران جنگ و مقاتله نمایند.  

 و حاصل کلام، آن‌که: عوام به سبب ترسی که از جهل ناشی شود، خویش را به دست خود سر بُرند. 

پی‌نوشت: ویراست الکترونیکی این متن سرشار از غلط‌های حروف‌چینی بود. متن را با تصحیح صادق سجادی و اندکی دستکاری و افزایش از خودم اصلاح کردم.    

عبدالرحمن کواکبی، طبایع الاستبداد، ترجمهٔ عبدالحسین قاجار، به کوشش سید صادق سجادی، نشر تاریخ ایران، بهار ۱۳۶۴، ص ۴۵-۳۹.  

طبایع الاستبداد و مصارع الاستبعاد، ترجمهٔ فارسی: طبایع الاستبداد، یا، سرشت‌های خودکامگی، ترجمهٔ عبدالحسین میرزا قاجار، نقد و تصحیح محمدجواد صاحبی، حوزهٔ علمیهٔ قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸، ص ۳۴-۳۲، نسخهٔ الکترونیکی، انتشار: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیهٔ اصفهان.   

سه‌شنبه، ۲۷ دی، ۱۴۰۱

• کواکبی و «علم زندگانی»: علم عقلی/انسانی غربی درمانی برای استبداد شرقی

امروز اگر کسانی همچون سید جمال‌الدین اسدآبادی/افغانی و محمد عبده و عبدالرحمن کواکبی (۱۸۵۴-۱۹۰۲) سر از خاک بر می‌داشتند و به اوضاع جهان اسلام می‌نگریستند، بی‌شک، از اینکه می‌دیدند چگونه ثمرهٔ مجاهدات آنان در مبارزه با «استبداد سلطانی» نه تنها ناکام شده است بلکه جهان اسلام از «استبداد سلطانی» گامی فراتر رفته و به «استبداد دینی/آخوندی»، یا دقیق‌تر، «فاشیسم اسلامی/آخوندی» رسیده است، انگشت حیرت به دندان می‌گزیدند. به‌راستی که رهاورد روشنفکران در غرب درس خوانده‌ای همچون اقبال لاهوری و احمد فردید و مهدی بازرگان و سید حسین نصر و داریوش شایگان و علی شریعتی، با همهٔ تفاوت‌هایشان، از غرب چه معجونی بود که اکنون حتی بقایای جسمانی تمدن اسلامی در خاورمیانه با این خطر رویاروی است که به‌طور جسمانی نیز از پهنهٔ خاک محو شود و آنچه مغول و حتی استعمار نیز نتوانست اکنون به دست باکفایت و ویرانگر اسلامگرایان بی‌خرد و بی‌فرهنگ و غرب‌ستیز و عمامه‌داران خیانتکار و جنابتکار و اراذل و اوباش مسلح و بی‌شرم و بی همه‌چیز آنان روی در نقاب خاک کشد. به‌راستی، آیا نخستین «منورالفکران» جامعه‌های اسلامی قرن نوزدهم که به انقلاب کبیر فرانسه و «منورالفکران» نزدیک‌تربودند در در انداختن انقلاب مشروطه و رشد علم و فرهنگ وارزش‌های جدید آزادی و حقوق انسانی موفق‌تر نبودند تا وارثان بعدی آنان که «روشنفکران» درس‌خوانده‌ای در غرب و به‌ویژه فرانسه و آلمان بودند!؟ ــــ «منورالفکر» (“the enlightened”) و «روشنگر» (“enlightener”) را نباید با «روشنفکر» (”the intellctual“) اشتباه کرد، هرچند «روشنفکر» فارسی‌شدهٔ همان «منورالفکر» است. «منورالفکر» برآمده از «جنبش روشنگری/منورالفکری» فلسفی قرن هجدهم در فرانسه و انگلیس و آلمان است و «روشنفکر» برآمده از جنبش ادبی اواخر قرن نوزدهم تا پایان قرن بیستم در فرانسه.

• استیصال (!؟): یعنی چه؟

این روزها یکی از کلماتی که در این فضای ناجسمانی زیاد می‌بینم و می‌خوانم کلمهٔ عربی «استیصال» است که ظاهراً مقصود گویندگان و نویسندگان ار این کلمه «عجز» یا «ناتوانی» و «درماندگی» و «بیچارگی» و «واماندگی» یا «پریشانی» و «سرگشتگی» و «ناچاری» است. اما این کلمه چنان‌که در زیر نشان خواهم داد چنین معنایی را در عربی و فارسی ندارد و این معنا از کاربردهای تکراری روزنامه‌نگاران و کوشندگان و تحلیل‌گران رادیو و تلویزیون است که معمولاً دانش زبانی و ادبی چندانی ندارند و بیش‌تر از روی نادانی و تقلید، نه دانسته و بایسته، کلمات و واژگان را به کار می‌گیرند و به‌ویژه دوست دارند از کلمات قُلنبه و سُلنبه و پُرطُمطُراق استفاده کنند تا شاید چیزی گفته باشند که «علما» را نیز خوشاید! باری، به کارگیری کلمات قلنبه وسلنبه نه نشانهٔ فهم است و نه دانش. بنابراین بهتر است پیش از اینکه کلمه‌ای را به تقلید از دیگران به کار ببریم، نگاهی به فرهنگ‌های لغت بیندازیم تا ببینیم معنای کهن و معمول آن چیست و اگر می‌خواهیم معنایی نو به آن ببخشیم ببینیم که آیا به‌راتسی در زبان فارسی کلمه‌ای برابر آن نیست که ناگزیر از چنین کاری باشیم؟ 

• دین، پادشاهی، سپاه، آبادانی و بی‌عدالتی

ما در جهان شرقی چیزی به نام «سیاست» به معنای یونانی کلمه، یعنی، «پولیتئا» یا «پولیتیکا»، یعنی، «حقوق شهروندی و آیین کشورداری» نداشته‌ایم، دست بالا اندکی «تدبیر» داشته‌ایم، چون هیچ‌گاه «آزادی» نداشته‌ایم. «شهر و شهروند و حقوق شهروندی» و «قانون اساسی» جایی معنا پیدا می‌کند که دست کم بیش از «یک تن» آزاد باشند و در سرزمین ما همواره یک تن آزاد بوده است، و نه بیش. «ولایت مطلقه» گویی از آغاز جهان تاریخی ما با ما بوده است و آشکار و دانسته نیست که تا کی نیز با ما خواهد ماند: اینکه کشورهای شرقی خاقانی و تزاری و شاهنشاهی، حتی با وجود تقلید انقلاب از «غربیان»، این‌قدر راحت به دام «کمونیسم» و «مارکسیسم» («دین» عصر جدید) و «شریعت‌گرایی» افتادند، و اینکه این سه چه خوب با هم جفت و جورند، خود گواه بر این است که اینجا «سنّت» بسیار قوی‌تر و نیرومندتر از آن است که «فلسفه» توان شکستن آن را داشته باشد، دست بالا می‌توان «پندار»ی را جایگزین «پندار»ی دیگر کرد و از «دین» بنا به ادعا الهی به دامن «ایدئولوژی» یا « پنداربافی» انسانی آویخت.

• شب و شادمانی و پیروزی

به یاد یلدا آقافضلی، آیدا رستمی و همهٔ یلداهای خفته در گور یا دربند زور.

شب سیاه است و تاریک؛ ترسناک است و وهم‌انگیز؛ شوم است و دهشت‌انگیز، نادانی است و حیرت‌انگیز. با این همه، هنگام آسایش است و شادی و شادمانی. خوش‌ترین دم‌های زندگی ما در شب رخ می‌دهند: با دوستان و رفیقان و همدمان و عزیزان و خویشان بودن، مهر ورزیدن، خواندن و نوشتن، گفتن و شنیدن، لمیدن و غنودن، نیایش و راز و نیاز کردن، اندیشیدن و می و معشوق گزیدن. اگر شب نبود، چگونه می‌توانستیم دمی از شور و شرّ این جهان بیاساییم یا در کار و بار خویش و جهان اندیشه و تماشا کنیم. اندیشه با شب پیوندی اساطیری دارد: «بوف مینروا هنگامی به پرواز درمی‌آید که سایه‌های تاریکی فروافتاده باشند».